У сьвятле гiстарычных фактаw

Закончыўшы Прускую вайну, у далейшым Казімір поўнасьцяй быў заняты сваёй прапольскай дынастычнай палітыкаю ў Чэхіі ды Вугоршчыне. Гэта прыводзіць ня толькі да войнаў з Вугоршчынай, але й да канфлікту зь нямецкім імпэратарскім домам ды самым Рымам. Палітычныя інтарэсы Княства на ўсходзе Казімір зусім занядбаў. Праўда, на пачатку 1470 году Казімір наведаў краіну ды з прычыны пагрозы з боку Масквы пабываў нават у Полацку, Віцебску і Смаленску, аднак ізноў неўзабаве вярнуўся ў Польшчу, каб там заняцца чэскімі й вугорскімі справамі. Адсюль паўтарэньне таго, што здарылася ў 1450-х гадох. Яшчэ ў 1464 годзе Іван ІІІ накінуў сваё зьверхніцтва Пскову. Напалоханая гэтым Ноўгарадзкая рэспубліка сваім парадкам разарвала Яжалбіцкую ўмову ды ў 1470 годзе зьвярнулася па дапамогу да Вялікга Княства Літоўскага. Між Ноўгарадам і Княствам паўстаў абаронны хаўрус і быў выпрацаваны праект палітычнае вуніі. У сувязі з гэтым у лістападзе 1470 году ў Ноўгарад быў высланы «вялікакнязеўскі намесьнік» у асобе кіеўскага князя Міхайлы Алелькавіча (ягоны брат Сямён якраз памёр у тым жа 1470 годзе). Усё гэта, зразумела, рабілася ад імя Казіміра ды, праўдападобна, зь ягонае згоды, бо цяжка ўявіць, каб у гэтым выпадку ўрад Вялікага Княства дзейнічаў самастойна. Аднак Казімір быў супраць ваеннага канфлікту з Маскоўшчынаю, да якога доўгі час рыхтавалася Вялікае Княства. Ён заставаўся ў Польшчы, назіраючы за падзеямі ў Чэхіі й Вугоршчыне, бо якраз у тым жа 1470 годзе чэская дэлегацыя паклікала ягонага сына Ўладзіслава на пасад караля. Больш за тое, каб, магчыма, не дапусьціць канфлікту паміж Княствам і Маскоўшчынай, у канцы 1470 году Казімір наважыўся адабраць у князёў Алелькавічаў Кіеўскае княства, сеячы гэтым самым нязгоду ў Вялікім Княстве Літоўскім і змушаючы князя Міхайлу Алелькавіча пакінуць Ноўгарад і вярнуцца назад. Дарэчы, яшчэ ў 1469 годзе Казімір паклікаў у Вялікае Княства францішканцаў і бэрнардынцаў з выразнай мэтай «перахрышчваць схізматыкаў», хоць тады фармальна была адноўленая царкоўная вунія, і ў Наваградку сядзеў вуніяцкі мітрапаліт Рыгор Баўгарыновіч (1458-1473). Гэта рабілася ня толькі, каб прымірыцца з Рымам, але й дзеля таго, каб яшчэ больш распаліць у краіне рэлігійныя закалоты й палітычную грызьню ды гэтым сама палітычна аслабіць нашае гаспадарства, супраціў ягонага ўраду Польшчы. Пакінутае на собскую долю, у ліпені 1471 году ноўгарадзкае рушаньне было разьбітае арміяй Івана ІІІ. Казімір не кіўнуў нават пальцам, бо тым часам быў заняты выпраўленьнем свайго сына ў Чэхію ды падрыхтоўкай да вайны з Вугоршчынаю. Ноўгарадзкая рэспубліка страціла самастойнасьць і фактычна далучалася да Маскоўскае дзяржавы.

Тады ж і зьявілася згаданая вышэй легенда, што для Вялікага Княства Літоўскага лепш не пачынаць вайны з Маскоўшчынай, бо будзе «здрада» з боку «рускіх князёў». Тым часам на гэтую «здраду» не пайшоў нават князь Міхайла Алелькавіч, які з усім сваім дыпляматычным штабам мог проста з Ноўгараду лёгка перайсьці на бок Івана ІІІ. Легенда гэтая, зразумела, нарадзілася ў Польшчы і выходзіла найперш ад самога Казіміра. Дарэчы, пачатак гэтае легенды быў закладзены ў намерах ліцьвіноў абраць князя Сямёна Алелькавіча на пасад вялікага князя.

Найбольш трагічнымі для Княства былі падзеі 1479-1480 гадоў. З дапамогай нашага ўраду ў Ноўгарадзе рыхтавалася паўстаньне супраць Маскоўшчыны. Быў зроблены антымаскоўскі альянс з ханам Залатое Арды Ахматам, і да такога хаўрусу даходзіла зь Лівоніяй і Швэдыяй. Апрача таго, увесну 1480 году супраць Івана ІІІ узбунтаваліся ягоныя браты, якія з сваймі сем'ямі й войскам перакачавалі на ўзьмежжа Вялікага Княства і навязалі кантакты зь Вільняй, дзе ў тым часе знаходзіўся сам Казімір. Прадбачваючы пасыўнасьць Казіміра, яшчэ ў 1479 годзе Паны-Рада й спэцыяльна скліканы сойм дамагаліся ад Казіміра, каб ён вялікакнязеўскую ўладу перадаў аднаму з сыноў. Дамаганьні гэтыя ўзмацніліся ўзімку й увесну 1480 году. Гэтым Вялікае Княства Літоўскае імкнулася пазбавіцца ад Казіміра й разьвязаць сабе рукі ў дачыненьнях з Маскоўшчынай. Дамаганьні гэтыя, бясспрэчна, маглі значыць і поўны разрыў з Польшчаю, а таму Казімір катэгарычна адкінуў іх, зазначаючы, што пакуль ён будзе жыць, датуль будзе ўтрымліваць у сваіх рукох уладу ў Польшчы й Вялікім Княстве. Разам з гэтым Казімір катэгарычна адмовіўся таксама падтрымаць братоў Івана ІІІ, і яны, атрымаўшы такую адмову, спачатку зьвярнуліся да Пскова, а тады змушаныя былі шукаць пагадненьня з сваім братам. Тады ж, увесну 1480 году, Казімір адмовіўся адначасна ад наладжваньня антымаскоўскага альянсу зь Лівоніяй і Швэдыяй ды, нарэшце, пакінуў у адзіноце хана Залатой Арды Ахмата, што доўгі час стаяў на ўзмежжы Маскоўшчыны, дарэмна чакаючы выступленьня Вялікага Княства. Не дачакаўшыся ўмоўленай падтрымкі, пры адступленьні хан Ахмат спустошыў усходне-паўдзённыя землі Княства, што было помстай за здраду свайго хаўрусьніка. Тым часам, праўдападобна ўзімку 1480 году, Казімір выслаў пасольства ў Маскву, прапануючы Івану ІІІ «любовь и докончание», г.зн. наладжваньне мірнае ўмовы. Здаецца, ужо тады Казімір выношваў пляны ўцягнуць Івана ІІІ у гэтак званую кааліцыю эўрапейскіх манархаў супраць Турэччыны, бо ў сувязі з гэтымі плянамі ён не зрэагаваў і на далучэньне ў 1485 годзе да Маскоўшчыны Цьверскага княства - апошняга хаўрусьніка Вялікага Княства на ўсходзе. У гэтым выпадку, ведама, Казімір цікавіўся не крыжовым паходам супраць Турэччыны, але падбіцьцём Вугоршчыны і Малдавіі, зь якімі Польшча знаходзілася ў канфлікце ды на якія яна прэтэндавала. Тым жа часам, рыхтуючыся да канчатковага парахунку з Вялікім Княствам, Іван ІІІ узмацняў кааліцыю ў складзе Маскоўшчыны, Крымскага ханства, Малдавіі, Вугоршчыны і, нават, нямецкага імпэратара.

Згаданыя падзеі 1480 году сталіся непапраўнай палітычнай катастрофай для Вялікага Княства Літоўскага. Ноўгарадзкая рэспубліка, што дасюль была бар'ерам паміж Княствам і Маскоўшчынай, канчаткова была далучаная да апошняе, падвоіўшы ейныя сілы. Далей, не падтрымаўшы хана Ахмата, Казімір дапамог Маскоўшчыне вызваліцца ад «татарскага ярма», бо Залатая Арда, добра пакалашмачаная пры адступленьні з маскоўскага ўзмежжа крымскімі й нагайскімі татарамі, ад гэтага часу перастала быць небясьпечнай для Маскоўшчыны ды наагул сыйшла з палітычнае арэны. Адным словам, у гэтым разе Казімір дапамог Маскоўшчыне разьвязаць рукі супраць Вялікага Княства. Галоўнае ж, выгадныя абставіны 1479-1480 гадоў не былі выкарыстаныя нашай дзяржавай для паслабленьня самога Маскоўскага княства, а гэта лёгка можна было зрабіць, толькі даўшы адпаведную падтрымку братом Івана ІІІ.

Вось ў гэтых сапраўды трагічных для Вялікага Княства абставінах і рыхтавалася «змова князёў 1481 году». На чале змовы стаялі князі Міхайла Алелькавіч Слуцкі, Хведар Бельскі ды Іван Гальшанскі, але да яе хінуліся таксама іншыя князі й паны. Зразумела, яе падтрымаў бы і ўрад Княства ў цэлым, пра што сьведчаць згаданыя вышэй дамаганьні перадачы вялікакнязеўскай ўлады аднаму з сыноў Казіміра. Змова была скіраваная як супраць самога Казіміра, так і супраць ягоных сыноў, што тады знаходзіліся ў Княстве. Гэтая змова, аднак, была выкрытая, і ў некаторых змоўнікаў паляцелі галовы, а іншыя, прыкладам, князі Хведар Бельскі й Іван Глінскі, зьбеглі ў Маскву.

Ці прафэсар Абэцэдарскі звяртаўся да ўсіх гэтых фактаў, каб зрабіць выснову, што «змова князёў 1481 году» была нутраною справаю Вялікага Княства Літоўскага?! Сапраўды, «мэта перадаць Беларусь Расіі па Беразіну», якую быццам мелі на ўвазе згаданыя змоўнікі, зусім не вымагала замаху на жыцьцё Казіміра ды тым больш на ягоных дзяцей. Замест Казіміра хутка быў бы абраны новы вялікі князь і польскі кароль, і трэба думаць, што ў гэтым разе супраць Маскоўшчыны выступіла б і сама Польшча. Дарэчы, да падобнае «трансакцыі» ў тым часе не была гатовая й сама Маскоўшчына. Тым больш «трансакцыя» гэтая неяк цяжка ўвязваецца зь імёнамі князёў Алелькавічаў, Гальшанскіх ці Глінскіх, якія, паводле канцэпцыі Абэцэдарскага, не належалі да «беларускіх феадалаў», а таму не маглі быць «беларускімі патрыётамі», зачараванымі «ідэяй з'яднаньня Беларусі з Расіяй». Згадаем пры нагодзе, што пасьля сьмерці Казіміра ў 1492 годзе на вялікакнязеўскі пасад прэтэндавалі два кандыдаты: сын Казіміраў Аляксандар і слуцкі князь Сямён Міхайлавіч Алелька, г.зн. сын «змоўніка 1481 году» князя Міхайлы Алелькавіча. Магчыма, што і апошні дзеіў таксама паводле «інструкцыяў з Масквы»? Найбольш праўдападобна, аднак, што ён вёў далей традыцыю князя Сямёна Аляксандравіча (Алелькавіча), што яшчэ ў 1450-х гадох меўся заняць вялікакнязеўскі пасад у Вялікім Княстве Літоўскім, ды такую ж традыцыю змоўнікаў 1481 году.