У сьвятле гiстарычных фактаw

Да зьяўленьня дыскрымінацыйнага Гарадзельскага прывілею ў пэўнай ступені спрычыніліся яшчэ наступныя фактары. Пасьля Грунвальдзкае перамогі над крыжакамі ў 1410 годзе пачаў расьці палітычны аўтарытэт Польшчы й Вялікага Княства Літоўскага ў Заходняй Эўропе. Тым часам змаганьне за Жамойць яшчэ не было скончанае, а жамойцкая праблема, што набыла міжнароднае значаньне, была зьвязаная з праблемай таго ж каталіцтва. Адным словам, праблема захаваньня палітычнага аўтарытэту Польшчы й Вялікага Княства ў Эўропе й гэтая жамойцкая праблема вымагалі ад Ягайлы й Вітаўта саступак на карысьць ваяўнічага каталіцызму. Больш за тое, кароль Ягайла, які намінальна заставаўся надалей «найвышшым князем» у нашым гаспадарстве, тады яшчэ ня меў спадкаемцаў, і з гэтае прычыны ягонае становішча ў Польшчы было даволі хісткім. Гэта вымагала ад яго шукаць хаўрусьнікаў у асяродзьдзі польскага вышэйшага духавенства ды йсьці насустрач яму ў рэлігійным пытаньні. З друтога боку, з дапамогай Гарадзельскага прывілею, які ўзвышаў нашую шляхту каталіцкага веравызнаньня і ў праўным дачыненьні збліжаў яе з шляхтай Польшчы, Ягайла шукаў таксама й падтрымкі сярод гэтае шляхты.

У абставінах Вялікага Княства Літоўскага, жыхарства й шляхта з магнатамі якога былі пераважна праваслаўныя, такая дыскрымінацыя праваслаўных была ненармальнай зьявай. Гэта разумеў як сам Ягайла, так асабліва й Вітаўт, які наагул быў індыфэрэнтным у рэлігійных дачыненьнях (гэтак, прыкладам, паведамляючы пра выбраньне Цамблака за праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства, у адмысловым акце Вітаўт дэкляраваў: «А кто хочет по старым держатися, под властью митрополита Киевского, ине так добро, а кто не хочет, ине воля ему ест»[74]). Ня дзівіць таму, што яшчэ ў 1397 годзе яны ў згодзе зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Кіпрыянам выступілі ініцыятарамі задзіночаньня цэркваў ды скасаваньня розьніцы між каталікамі й праваслаўнымі. Іхная ініцыятыва прагучала таксама й на Канстанцкім саборы, на якім прысутнічала дэлегацыя Вялікага Княства Літоўскага, ачоленая мітрапалітам Рыгорам Цамблакам. Зразумела, «праваслаўны» патрыёт Абэцэдарскі тут кіне: «Вітаўт і Ягайла імкнуліся прадаць Беларусь Ватыкану!». Будзьма аднак цьвярозымі. Канстантынопаль - цэнтр праваслаўя - у тым часе ледзьве дыхаў, заціснуты з усіх бакоў туркамі. Ён сам шукаў пагадненьня з Захадам, у тым ліку й з Рымам. Ды Ягайла й Вітаўт, увайшоўшы ў канфлікт з канстантынопальскімі патрыярхамі з прычыны самастойнага пастаўленьня Цамблака за мітрапаліта Вялікага Княства, дзеілі ў згодзе зь імі ў пытаньні задзіночаньня цэркваў. Супраць гэтае ідэі тады выступілі маскоўскі князь Васіль І ды новы мітрапаліт «Кіеўскі й усяе Русі» Фоці (1410-1431), які з гэтае ды іншых прычынаў у 1414 годзе быў выгнаны зь Вялікага Княства Літоўскага. Яны нават не падпарадкаваліся інструкцыям з Канстантынопаля, якія былі прывезеныя ў Маскву адмысловым пасольствам[75]. Знаходзячыся вонках рэлігійных закалотаў, Маскоўшчына зусім не цікавілася праблемай задзіночаньня цэркваў. Наадварот, назіраючы сутон Бізантыйскае імпэрыі й зрабіўшы стаўку на карту выкарыстаньня «защиты православия» ў сваёй палітыцы «собирания русских земель» і перанясеньня цэнтру праваслаўя ў Маскоўшчыну, Масква была зацікаўленая ў разьмежаваньні цэркваў і ў рэлігійных закалотах у нашым гаспадарстве.

Як ведама, з спробаў задзіночыць усходнюю й заходнюю цэрквы на Канстанцкім саборы нічога ня выйшла. Флярэнтыйская царкоўная вунія 1439 году таксама сталася фікцыяй. Зашмат напластавалася антаганізму, дый Рым фактычна дамагаўся поўнае капітуляцыі Праваслаўнае царквы, сам стоячы на мяжы ўзрушэньняў і раскладаньня. У гэтых абставінах цяжка вымагаць ад Вітаўта й Ягайлы нейкае раптоўнае ягнячае схільнасьці.

Пры канцы свайго жыцьця вялікі князь Вітаўт зноў быў наважыўся парваць з Польшчай. Ён меўся каранавацца каралеўскаю каронай і зрабіць зь Вялікага Княства Літоўскага самастойнае каралеўства. Гэта, ведама, прывяло б да ліквідацыі Гарадзельскае вуніі зь ейнымі дыскрымінацыйнымі прывілеямі. Наагул жа тады Вітаўт, праводзячы палітыку пашырэньня Вялікага Княства на ўсход, рабіў стаўку на Праваслаўную царкву, у сувязі з чым ён адхіліў мітрапаліта Цамблака й зноў зблізіўся зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Фоціем, здабыўшы нават ягоную прыхільнасьць да свае ўсходняе палітыкі[76]. Гэтыя пляны Вітаўта пакрыжаваліся ягонай сьмерцяй і інтрыгамі з боку Польшчы, якая тады перахапіла нават карону, якой меўся каранавацца Вітаўт.

Як зазначалася вышэй, новы вялікі князь Сьвідрыгайла, які таксама меўся перанесьці на сябе гэтую каранацыю, у практыцы скасаваў дыскрымінацыйныя для праваслаўных абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. Напачатку ён быў падтрыманы нават, асабліва ў ваенным канфлікце з Польшчай, каталіцкім элемэнтам Вялікага Княства ці, паводле Абэцэдарскага, «літоўскімі феадаламі». Пасьля ж у нутраныя справы нашай дзяржавы ўмяшалася Польшча. Фармальна асновы для гэтага ўмяшаньня даваў той жа Гарадзельскі прывілей, у тым ліку ягоны 12 артыкул, дзе казалася, што вялікі князь павінен абірацца з згоды польскае шляхты й караля. Прынцып гэты аднак быў зьняважнены плянамі каранацыі Вітаўта, не гаворачы ўжо пра зьдзейсьнены факт незалежнага абраньня вялікага князя Сьвідрыгайлы. Таму тут Польшча хапілася за дыскрымінацыйныя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею, вылучаючы таксама на пасаду вялікага князя кандыдатуру Жыгімонта, Вітаўтавага брата. Але і ў гэтым разе ня ўсе зь «літоўскіх феадалаў» каталіцкага веравызнаньня адразу далучыліся да гэтае польскае кандыдатуры й клюнулі на прынаду выгадных для іх прывілеяў. Частка іх і надалей падтрымлівала Сьвідрыгайлу, на баку якога змагаліся таксама «беларускія праваслаўныя феадалы» ўлучна зь Гедзімінавічамі-Альгердавічамі. У гэтых абставінах у 1432 годзе Ягайла выдаў новы прывілей, а за гэтым у 1434 годзе прывілей выдаў і вялікі князь Жыгімонт І Кейстутавіч[77]. Гэтымі прывілеямі праваслаўныя нобілі Вялікага Княства Літоўскага зраўноўваліся ў правох з нобілямі каталіцкага веравызнаньня. Правы гэтыя для ўсіх без вынятку пашырыў прывілеямі 1447 і 1457 гадоў вялікі князь Казімір[78]. Пра характар прывілеяў 1492 і 1506 гадоў вялікіх князёў Аляксандра й Жыгімонта ІІ Старога згадвалася вышэй.

У гэтых прывілеях не было мовы пра якія-колечы палітычныя абмежаваньні шляхты й магнатаў праваслаўнага веравызнаньня, як, прыкладам, пра тое, што ім забараняецца займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Праўда, у іх ня згадвалася таксама, што касуюцца адпаведныя артыкулы Гарадзельскага прывілею. Аднак жа ў гэтым выпадку важней тое, што гэтыя новыя агульнадзяржаўныя прывілеі болей не зьмяшчалі ў сабе тых дыскрымінацыйных абмежаваньняў Гарадзельскага прывілею.

Іншая рэч, як гэта было на практыцы. Як і раней, вялікія князі, якія былі адначасна й польскімі каралямі, заставаліся каталікамі. Ня зьнікла таксама й Каталіцкая царква. Як ведама, нават у часы захаваньня Флярэнтыйскае царкоўнае вуніі Рым шмат разоў дамагаўся ад каталіцкіх біскупаў Вялікага Княства, каб яны «не дапушчалі сужэнства між каталікамі й схізматыкамі», або ў выпадку такога сужэнства абавязкава перахрышчвалі гэтых «схізматыкаў» у гэтак званую «праўдзівую хрысьціянскую (каталіцкую) веру». Дарэчы, з мэтаю такога перахрышчэньня вялікі князь Казімір, імкнучыся наладзіць свае нацягненыя дачыненьні з Рымам, паклікаў у нашую краіну францішканцаў і бэрнардынцаў. Той жа Казімір пасьлей забараніў таксама будаўніцтва новых праваслаўных цэркваў, праўдападобна, толькі на захадзе Княства. Гэтыя абставіны, бясспрэчна, атручвалі грамадзкае сужыцьцё й палітычную атмасфэру, пра што, прыкладам, і згадвалася ў пасланьні праваслаўнага духавенства, шляхты й магнатаў Вялікага Княства Літоўскага да папы Сыкста ІV 1476 году. Гэта, зразумела, праўна абмяжоўвала таксама праваслаўных паноў, магнатаў і князёў. Аднак жа ня ў гэткай ступені, як тое ў чорных фарбах размалёўвае Абэцэдарскі, паводле якога быццам «праваслаўныя беларускія феадалы» ці наагул беларускія феадалы ня мелі права браць удзелу ні ў вышэйшым органе - Паноў-Радзе, ні ў выбарах князёў, ні, як вынікае, у працах соймаў. Але й Абэцэдарскаму павінна быць ведама, што, прыкладам, вялікія князі абіраліся ды ўзводзіліся на пасад на агульных соймах, што гэтыя соймы неўзабаве сталіся паважнай палітычна-заканадаўнай сілай ды што ў працы соймаў аднолькава бралі ўдзел як каталікі, так і праваслаўныя.