У сьвятле гiстарычных фактаw

Імёны беларускай шляхты

Перш, чым паказаць на канкрэтных фактах масавы ўдзел «беларускіх феадалаў» (нават праваслаўных!) у палітычным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага, закранем яшчэ наступныя праблемы. Найперш, трэба дапушчаць, што ў Заходняй Беларусі таго часу побач зь ліцьвінамі-паганцамі жылі таксама й паганцы з асяродзьдзя дрыгавічоў і крывічоў. Не выпадае кідацца ў скрайнасьці, як гэта робіць, прыкладам, у сваёй працы М.Грынблят[79], аўтаматычна залічваючы каталікоў да летувісаў, а праваслаўных і вуніятаў - да беларусаў. Між тым, як згадвалася вышэй, буйныя разгаліненьні Гедзімінавічаў-Альгердавічаў і князёў Гальшанскіх - гэтыя чыстакроўныя прадстаўнікі старадаўных ліцьвіноў - былі праваслаўныя. З свайго боку, ці мала з «чыстакроўных беларусаў» было каталіцкага веравызнаньня, пра што й сьведчыць, прыкладам, «Фрынос» М.Сматрыцкага. Таксама, як паведамлялася ў 1581 годзе ў Рым, князь Станіслаў Радзівіл, сын Мікалая Радзівіла Чорнага, сам перайшоўшы ў каталіцтва, у сваіх Аліцкіх валоданьнях ня толькі разбурыў габрайскія сынагогі, але пад страхам выгнаньня й зачыненьня цэркваў змушаў пераходзіць у каталіцва і праваслаўнае жыхарства[80].

Рэч у тым, што, калі нават дапусьціць, што старажытныя ліцьвіны запраўды былі племем балцкага паходжаньня, дык як у гэтым разе высьветліць традыцыйна славянскія імёны тых шчасьліўцаў, на якіх распаўсюджваўся, прыкладам, Гарадзельскі прывілей? А ў тым прывілеі сустракаецца даволі шмат чыста славянскіх імёнаў, як, прыкладам, той жа Радзівіл, Осьцік, Няміра, Воўчка, Сака й г.д. Мы тут ня можам пагадзіцца з прафэсарам Абэцэдарскім, які цьвердзіць, што гэтыя й іншыя імёны ліцьвінам былі накінутыя ў працэсе іх хрышчэньня, пры гэтым хрышчэньня ў спосаб стрыжэньня гурту авечак. Згаданыя тут імёны, як і «чыста балцкага» походжаньня - Монвід, Яўнут, Галігунт, Сунігайла й г.д., - паганскія, а не хрысьціянскія, а таму ня могуць разглядацца, як «накінутыя».

Да таго ж мала ведаем пра паганскія імёны славянаў. Шмат якія з тых, што захаваліся, нічым ня розьняцца ад імёнаў старажытных ліцьвіноў. Таму, паклікаючыся толькі на імёны, вельмі цяжка сказаць, каму яны належалі: крывічом і дрыгавічом ці ліцьвіном? Тым больш рызыкоўна, выходзячы толькі зь імёнаў, залічваць старажытных ліцьвіноў да сям'і балцкіх народаў. Прыкладам, усім нам добра ведамае Астрамірава эвангельле, названае паводле імя ноўгарадзкага пасадніка - Астраміра. Але ж у летапісах гэты Астрамір выступае таксама й як Страміл. Пераход другое часткі гэтага імя «мір» у «міл» - натуральная зьява для славянскіх моваў, а таму мы й маем у чэхаў князёў Яраміла, Сьвятаміла і г.д., што таксама захавалася і ў сучаснай чэскай мове. Гэтае імя Страміл-Струміл-Струміла сустракаецца й сярод імёнаў старажытных ліцьвіноў. З другога боку, сярод князёў гунаў і готаў былі на ймя Валямір, Відзімер, Тэадзімер, а рымскі гісторык Тацыт сярод імёнаў старагерманскіх князёў называе Сегімера (лацінская паралель - Сягімунт), Украмера, Актумера, Харыамера і г.д. Некаторыя гісторыкі ўважаюць, што гэтыя імёны або былі пазычаныя ў славянаў, або іхнымі носьбітамі былі самыя славяне.

Нам прапануюць выводзіць імя Ўладзімір ад старагерманскага Вальдымар-Вальдэмар, Рагвалод - ад Рагнвальд, Рагнеда - ад Рагнгайд ды залічаць гэтых гістарычных асобаў да нарманаў-варагаў. Але як быць у гэтым выпадку зь імёнамі Казімір, Ярамір ці Любамір? Здаецца, імя Ўладзіслаў сваім утварэньнем у першай частцы мае нешта супольнае зь імем Уладзімір! З свайго боку, імя Рагвалод магло паўстаць ад спалучэньня каранёў ці паняцьцяў «валодаць» і «рогі», дый сустракалася «чыста славянскае імя» - Сьвятарог. Былі таксама славянскія імёны тыпу Дабранега, што збліжаецца зь імем Рагнеда.

Апрача пашыраных славянскіх князеўскіх імёнаў, як Рагвалод, Брачыслаў (гэтае імя сустракаецца і ў чэхаў), Усяслаў, Яраслаў, Яраполк, Сьвятаслаў і г.д., былі яшчэ: Позьвід (-т) і Судзіслаў (прыкладам, сыны кіеўскага князя Ўладзіміра Сьвятаславіча); Людавіт, Яраміл, Сьвятаміл, Уласьціміл, Барывой (чэскія); Земавіт, Драгавіт, Тройдзен (мазурскія й памаранскія); Лешка, Мешка, Зьбігнеў, Віслаў, Вазул, Сьпіцымір, Семавіт ды іншыя (польскія); Ташэмір, Ярамір, Прыбыслаў, Варціслаў-Враціслаў, Ніклот, Готшалк, Удо, Мсьцівой, Мечыдраг, Анадраг, Білуг, Након, Бутуй будзівой, Крут, Грын (у прыбалтыцкіх славянаў, у тым ліку і ў люцічаў); Ардагаст, Борут, Горазд, Маймір, Валук, Вальтунка, Прыбін, Людавіт, Стоймір, Муцімір, Гойнік, Хацімір, Бранімір, Борна, Драгуцін, Мілюцін, Урош, Радаслаў, Войслаў, Мусока, Семіка ды іншыя (у паўдзённых Славянаў). Пашыраныя былі яшчэ імёны Сьвятавіт (таксама й славянскае боства), Яравіт ды іншыя.

Зьвернемся цяпер да князеўскіх імёнаў старажытных ліцьвіноў: Нотымір (згадвае Сьв. Бруно), Міндоўг-Мяндоўг, Гедзімін, Альгерд, Война, Вітэнь-Віцень, Вітаўт, Тройдзен, Гердзень, Даўмонт, Таўцьвіл, Кейстут, Яўнут, Любарт, Карыят, Карыбут, Монвід (-т), Нарымунт, Войшэлк, Ягайла, Скірыгайла, Сьвідрыгайла, Лінгвен, Даўспрунк, Даўял-Даўяла, Вілікаіл, Жывінбуд, Вышымут, Борза, Лесі, Бутавіт, Будзівід, Спрудзейка, Кіньцібут, Ванібут ды іншыя.

Згадайма таксама наступныя славянскія імёны выразна паганскага паходжаньня: Радзіл-Радзіла, Дрочка-Драчыла, Дыгайла, Даміла, Чурыла, Няжыла, Судзіла, Судзімір, Жадзіла, Гасьціла, Лахна, Блуд, Ялавіт, Цьвярдзята, Пуцята, Зубэрка, Няжата, Ванук, Кучэй, Суік-Суйка, Несда, Жызнамір, Нямір-Няміра, Недах, Ладыга, Брызгайла, Сьвібла, Жыла, Зажыга, Юрло, Юрайла, Кнут, Жадка, Богша, Паўша, Рашта, Рэўша, Ваята, Вышата, Вазімут, Копця, Белка, Сакута, Ракоць, Ажэйка ды іншыя (у летапісах, актах і бяроставых граматах усходняславянскага паходжаньня); Земамысл, Завіша, Скарбімір, Войслаў, Судзівой, Вятка-Вятко, Сьвідгар, Сьветабор, Сацех, Баржывой, Радост, Спытка, Славібор, Рацібор, Равіт, Лелівіт, Гоствіт, Порай, Збылут, Срэнявіт, Зьдзерат, Барвін, Богдал, Даліміл, Сьвірад, Воян, Каята, Карабіт, Вітус і іншыя (у Гала Ананіма й Яна Длугаша)[81].

Зазначым, што, прыкладам, фіналь -йла ці -ла зусім не становіць асаблівасьць балцкіх моваў. Ён у славянскай мове абазначае павялічальна-зьневажальнае адценьне: папіхайла, пацягайла, нядбайла, дурніла, маніла, здаравіла. Прозьвішчы з гэтымі фіналямі пашыраныя ў Беларусі - Сіпайла, Дыгайла, Запрагайла, Кідайла, Сурвіла, Бірыла, Бачыла, а таксама на Ўкраіне - Зьбігайло, Міняйло, Недбайло, Забарыло, Мушкало. Фіналі -та й -ка маюць зьмяншальнае значаньне: Драчыла-Дрочка, Няжыла-Няжата, Жадзіла-Жадка. Складнік -Віт-, які можа абазначаць «сьвяты», «сьвятло» і «уладар», таксама пашыраны ў славянскіх імёнах: Драгавіт, Сьветавіт, Людавіт, Яравіт ды іншыя. Яго можна знайсьці і ў імёнах старажытных ліцьвіноў: Вітаўт, Вітэнь, Бутавіт ды іншыя. Складнік -мір (мер) мог пераходзіць у -міл: Астрамір-Страміл, Ярамір-Яраміл, Сьвятамір-Сьвятаміл, Далімір-Даліміл.

Цяпер зьвярнемся да імёнаў тых, хто трапіў ў Гарадзельскі прывілей 1413 году: Монівід - ваявода віленскі, Яўнус-Яўнут - ваявода троцкі, Мінгал-Мінгайла - кашталян віленскі, Сунігал-Сунігайла - кашталян троцкі, Нямір-Няміра, Остык-Осьцік, Бутрым, Голігунт, Мікалай Былімін, Карэва, Вышэгерд, Пётра Мандыгерд, Мікалай Таўтыгерд, Ян Гаштольд (Гаштоўт), Волчка (Воўчка) Кульва, Бутаўд, Ядат-Ядальд, Рала, Ян Рымавідавіч, Гінет Канцэвіч, Даўкша, Мікалай Бойнар (Войнар?), Волчка (Воўчка) Ракутовіч, Гетаўд-Гетавот, Даўген-Даўгел(а), Якуб Мінгел-Мінгайла, Войшнар Вілкалевіч-Віркалевіч, Юрай Сангаў (праўдападобна, з князёў Сангушкаў), Сака, Начка, Твербут-Цьвірыбут, Монствід-Монствільд, Станіслаў Вышыгін, Войшын Данейкавіч, Манштоўд, Андрэй Дзеўкнятовіч (Дзевачка?), Мінімунд Сешнікавіч (Сасьніковіч?), Радзівіл, Качан, Мікуш-Мічуш, Гердуд, Чупа, Войдзіла Кушаловіч-Кусаловіч, Качан Суковіч, Ян Эвільд, Станіслаў Бутаўтавіч, Ян з Рашкіняў.

Для параўнаньня зьвернемся таксама да імёнаў, носьбіты якіх падпісалі прырачэньні, забавязваючы Вітаўта й Жыгімонта І быць у паслухмянстве да Ягайлы.

Акт 1401 году: князь Іван Альгімунтавіч (Гальшанскі) і ягоныя сыны Андрэй і Сямён, Мінгал-Мінгайла Гедыгольдавіч (ён жа Міхаіл - кашталян ашмянскі ў 1387 годзе) і ягоны брат Сьвівілон, Братоша й ягоны сын Зянові, Монівід - кашталян віленскі й ягоны брат Гедыгольд - маршалак, Станіслаў Чупурка - маршалак дворны, Гастольд (Гаштоўт) - кашталян крэўскі й ягоны сын Талівуш, Осьцік - кашталян ашмянскі й ягоны брат Доргі (Дарагі? - імя Драгі сустракалася ў паўдзённых славянаў). Сямён Ямунтовіч, Фёдар Львовіч, а таксама ягоны брат Юшка, Гінэйд (Генадзь?) і ягоны сын Мілуш, Кімунт і ягоны сын Даўкша, Стрыгівіл Барэйкаў, Гінтольд (Гінтаўт), Застольд (Заштоўт) і ягоны брат Прэзгінд, Няміра з сваімі братамі, Свугайла, Алізар Высілонаў (Васілёнаў?), Войнад Русіловіч, Кязгайла і Жвінвольт Валімунтавічы з сваімі братамі, Галіган, Раман Мілейкаў і ягоны брат Волчка (Воўчка), Войшвід і ягоны сын Радзівіл, Валотка Таўтыгінавіч з сваімі братамі, Бутольд (Бутаўт), Мантыгайла, Ганус Мантыгердавіч, Давойна Вышыгердавіч, Драўнут і ягоны сын Вашкон-Вячкон (Вячка?), Волчка (Воўчка) Вялютовіч, Волчка (Воўчка) Тансаўтовіч (Тусаўтовіч?), Даўгерд, Война, Водыч (Войдзіч?) з сваімі братамі, Галігінд, Віндамін, Юрай Шліўровіч (Шаліўровіч?). Між іншага, ў Вітаўта таксама былі браты на ймя Войдаць і Войшвіл.