У сьвятле гiстарычных фактаw

Акт 1434 году: Осьцік - кашталян віленскі, Даўгард-Даўгірд - ваявода віленскі, Лелюш - ваявода троцкі, Галімін - стараста жамойцкі, Кязгайла Васталтовіч (у яго быў брат на ймя Шэдзібор), Ходзька Юравіч, Пятрашка Мантыгердавіч, Івашка Гаштоўт (Гаштольд), Радзівіл - маршалак земскі, Аначка - стараста берасьцейскі, Алехна - стараста лідзкі, Івашка - стараста горадзенскі, Андрушка Саковіч - стараста дубінскі, Монтыгал-Мантыгайла - стараста вількомірскі, Сугімунд - стараста крэўскі, Даўгерд - стараста ашмянскі, Мантольд - дзяржаўца ў Салечніках, Монтрым - дзяржаўца маркоўскі, Таўтыгерд - дзяржаўца мэйшагольскі, Война - дзяржаўца ў Кернаве, Рачка Табутовіч - дзяржаўца, Андрэй Няміровіч, Сенька Гедыгольдавіч, Судзівой Валімунтавіч, Ягіл-Ягайла Гедводзкі, Пач (Пац) - маршалак дворны, Някраш - дзяржаўца ў Васілішках, Неруш - дзяржаўца ў Медніках, Крыкус Сьвірскі, Раман Сьвірскі (абодва з князёў Сьвірскіх), Андрушка - дзяржаўца ў Вострыне, Федзька Сангаловіч (Сангушка?), Андрушка Давойнавіч, Рачка Страчовіч (Страковіч?), Рачка Семавігавіч (Семавітавіч?) - баяры, Мандыгал - дзяржаўца ў Стрэўніках.

У іншых актах 1430-1434 гадоў таксама згадваліся: Якуб з Кабылян - маршалак дворны, Страміла - пан-радца вялікага князя Вітаўта, Юрай - галоўны пасьцельны Вялікага Княства, Нашута - ваявода драгічынскі ды іншыя. Паўторна названыя імёны знаходзяцца варыянтамі ў іншых актах. Наагул, трэба падкрэсьліць, гэтыя імёны дайшлі да нас пераважна ў лацінскай транскрыпцыі з польскім моўным адценьнем і яны, можна сказаць, перадаюцца не зусім дакладна. Возьмем, прыкладам, імя Судзівой. У актах яно часта згадваецца, як Сандывогі й да т.п., а таму й выходзіць, што сын гэтага Судзівоя выступаў ужо як Станька-Станіслаў Сандывугавіч замест Станька Судзівоевіч (намесьнік Горадзенскі ў канцы 1460 - на пачатку 1470-х гадоў). Гэты прыклад можна перанесьці на шмат якія іншыя імёны ды прозьвішчы. Трэба зазначыць, што бальшыня носьбітаў згаданых тут імёнаў пасьля наагул зьнікне з палітычнае арэны. Дарэчы, імёны з заўважанымі тут «балцкімі» фіналямі сустракаліся ва ўсіх народаў Эўропы.

Беларускія шляхоцкія роды

Ня ставячы перад сабой заданьне прасачыць генэалёгію кожнага з гэтых імёнаў і родаў, зьвернемся цяпер да праблемы, хто ж, нарэшце, палітычна панаваў у Вялікім Княстве Літоўскім у ХV і, скажам, на пачатку ХVІ стагодзьдзя?

Паны, пасьля князі Радзівілы - гэтыя сама «буйныя літоўскія феадалы», якія запраўды варочалі палітыкай гаспадарства. Свой род яны вялі не ад Радзівіла Вайшвідавіча з акту 1401 году й, магчыма, не ад Радзівіла Гарадзельскага прывілею, але ад Осьціка, які паводле акту 1401 году быў кашталянам ашмянскім і паводле акту 1434 году - кашталянам віленскім ды трапіў і ў Гарадзельскі прывілей. У 1440-х гадох ён згадваўся таксама на пасадзе маршалка земскага. Паводле акту 1434 году адзін Радзівіл тады быў маршалкам земскім Вялікага Княства, а ў 1440-х гадох ён выконваў дыпляматычную місію ў Крыме. Гэты Радзівіл, як вынікае, быў сынам памянёнага Осьціка, бо ў актах 1469 і 1472-1474 гадоў выступае ўжо Радзівіл Осьцікавіч, які ад 1466 году займаў пасаду ваяводы троцкага быў адначасна кашталянам троцкім і тым жа маршалкам земскім. Ён памёр у 1477 годзе. Пан Мікалай Радзівіловіч, або Радзівіл, які, бясспрэчна, быў сынам Радзівіла Осьцікавіча, ад 1481 году займаў пасаду намесьніка смаленскага, а ад 1486 году быў кашталянам троцкім і намесьнікам наваградзкім і бельскім. Дзесьці ад 1492 году, ці нават раней, Мікалай Радзівіл быў ужо ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства, застаючыся на гэтых пасадах да 1510 году. Ягоны сын Мікалай Мікалаевіч Радзівіл, знаны як Радзівіл ІІІ, дзесьці ад 1488 году быў крайчым, пасьля падчашым Вялікага Княства і намесьнікам бельскім, тады ад 1505 году - маршалкам земскім і ваяводам троцкім, а ў 1510-1522 гадох - ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Пан Юрай Мікалаевіч Радзівіл (1480-1541) у 1511-1515 гадох займаў пасаду ваяводы кіеўскага, пасьля быў намесьнікам горадзенскім, тады кашталянам троцкім (1522-1527), віленскім (ад 1527 году) і вялікім гетманам Вялікага Княства (ад 1531 году). Іншы - Ян Мікалаевіч Радзівіл у гэтым часе быў маршалкам земскім, старастам дарагічанскім і слонімскім.

Дарэчы, дзяржаўна-палітычная роля Радзівілаў даволі ведамая ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, асабліва Мікалая Юравіча Радзівіла Рудога (1512-1584), які займаў пасады ваяводы троцкага (1550-1566), віленскага (1566-1584), канцлера Вялікага Княства (1566-1579) і вялікага гетмана (1553-1566 і 1576-1584), і Мікалая Радзівіла Чорнага (1515-1565), які быў у 1551-1565 гадох ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Князі Радзівілы - каталікі, у сярэдзіне ХVІ стагодзьдзя далучылісяі да кальвінізму, тады зноў перайшлі ў каталіцтва.

Вышэй мы згадвалі «чыста славянскія» імёны - Радзіл і Радзіла. Было яшчэ імя Радзім. Імя Радзівіл фактычна належыць да тае ж сям'і імёнаў. Тое сама можна сказаць і пра імя Осьцік або пра імя Осьцікава брата - Дарагі-Драгі. Таму тут асаблівую вагу набывае тое асьведчаньне Сымона Буднага, паводле якога Радзівілы - прадстаўнікі народу «слаўнае славянскае мовы».

Паны Осьцікі - каталікі. Як і Радзівілы, свой радавод яны вялі ад згаданага Осьціка. Дзесьці ад 1492 году, а можа й раней, пан Рыгор Станіслававіч (Станьковіч) Осьцікавіч, або Осьцік, быў маршалкам дворным і намесьнікам у Анікштах, пасьля намесьнікам у Мерачы. У 1500 годзе ён трапіў да маскоўскага палону пасьля прайгранае бітвы на рацэ Вядрошы. Вярнуўшыся з палону, Рыгор Осьцік дзесьці ад 1510 году быў ваяводам троцкім і тым жа маршалкам дворным. Ягоны сын Юрай Рыгоравіч Осьцік, які быў дзяржаўцам упіцкім, у 1566-1578 гадох займаў пасаду ваяводы амсьціслаўскага, а ў 1578-1579 гадох намінальна лічыўся ваяводам смаленскім. Паводле вайсковага попісу 1529 году паны Осьцікі (у Рыгора быў таксама сын Станіслаў, што памёр у 1520 годзе) выстаўлялі 337 узброеных коньнікаў, а Радзівілы - 621, што сьведчыць пра магутнасьць гэтых магнатаў.

Паны Сапегі - праваслаўныя ды паходзілі з Смаленшчыны. Пан Сямён Сапега быў пісарам вялікага князя Казіміра. Ягоны сын - Івашка Сямёнавіч Сапега (1450-1517) - ад 1486 году таксама стаўся пісарам Вялікага Княства. Пры канцы ХV стагодзьдзя ён займае ўжо пасады пісара, намесьніка бранскага й жыжморскага, тады ад 1501-1502 гадоў - пісара й маршалка Вялікага Княства, намесьніка браслаўскага (беларускага Браслава) і жыжморскага, а таксама канцлера канцылярыі вялікае княгіні-каралевы (апошнюю пасаду займаў да 1508 году). У 1506-1517 гадох Івашка Сямёнавіч Сапега быў найвышэйшым сакратаром Вялікага Княства, ваяводам віцебскім (1511-1514) і падляскім (1514-1517). Ён меў братоў Васіля й Багдана. Пан Багдан Сапега да 1494 і пасьля 1496 году быў намесьнікам мцэнскім і любуцкім, тады дзесьці ад 1501 году - маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам высакадворскім. Пан Івашка Багданавіч Сапега ў 1517-1526 гадох займаў пасаду ваяводы віцебскага. Іншыя - Мікалай Паўлавіч Сапега спачатку быў маршалкам бельскага павету, а тады ў 1576-1588 гадох ваяводам менскім, а ягоны бацька Паўла Іванавіч Сапега ў 1558-1579 гадох займаў пасаду ваяводы наваградзкага. Найбольш знаны ў гісторыі - Леў Іванавіч Сапега - у 1580-1585 гадох быў пісарам і сакратаром Вялікага Княства, пасьля займаў пасады падканцлера (1585-1589) і канцлера (1589-1623), тады быў ваяводам віленскім (1623-1633) і вялікім гетманам (1625-1633).

Як і шмат якія праваслаўныя магнаты таго часу, пан Івашка Сямёнавіч Сапега быў прыхільнікам царкоўнага задзіночаньня. У 1491 і 1501 гадох ён наведаў Рым і на аўдыенцыі ў папы адкрыта выказаўся пасьлядоўнікам царкоўнае вуніі, у выніку чаго сустрэўся зь непрыемнасьцямі на бацькаўшчыне. Ён, магчыма, вучыўся ў адным з заходнеэўрапейскіх унівэрсытэтаў, бо ў тым часе моладзь зь Беларусі масава імкнулася да навучаньня ў гэтых унівэрсытэтах[82]. Здаецца, што ў 1514 годзе Івашка Сямёнавіч Сапега перайшоў у каталіцтва, але іншыя паны Сапегі трымаліся праваслаўя. У сярэдзіне ХVІ стагодзьдзя яны далучыліся да рэфармацыйных рухаў, а тады перайшлі ў каталіцтва.