Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

"Просвещенец" демалыс үйінде жатқанымда іздеп барды, бірге

болды, сыйласты.

(ойыма қайта оралғанда, қағаз бетіне түсірдім. 4/I 1997ж.

Түлкібас ауданы, Т. Рысқұлов ауылы).

Өз ойымен сөйлескен адам

-

Адам ішінде жасырын сыры тұра ма? – деді ойы.

-

Жоқ, - деді адам.

-

Неге? Дәлеліңіз қайсы? – деді ойы.

-

Онда тыңдаңыз, - деп бастап кетті адам:

1) Қазақ атаулыда тақ тұрмай қалмайтын әділет иесі

саналатын билерден Төле би мен Қаз дауысты Қазыбек

бидің де айтпаған сыры болыпты. Мен соны “Түп

жұқиянымнан өзіме шейін” деген Қазыбек бек

Тауасарұлының кітабынан оқыдым.

А) ... Арғын Қуандық ішінде Тимеш руында Нұрқожа би тұқымы

Қарымсақ әйелі баланы туады да, дүние салады. Ұлдың атын

Жолбарыс қойды. Жолбарыс есімін берген – Қазыбек бек.

Қарымсақ та өледі. Баланы ұрлатып алып, Абдоллаға жеткізеді

(Төре тұқымы, Әбілхайыр ханның әкесі). Тумай жүрген әйелі

емізгенде, емшегінен сүт шығады. Бір жылдан соң, сол әйелі

жүкті болып, ұл туады. Атын Әбілхайыр қояды (кейін хан

болған). Жолбарыс төре тұқымы емес. Кейін Төле би

Жолбарысты хан көтерген (Абілхайырдан бұрын).

ә) ... Қалмақтың қолына түскен 200 – дей балалар бір жылдан

соң

қайтарылады.

Соның

Жүздейінің

егесі

табылмайды(Жаугершілікте қаза бола ма, басқа да жағдай бар

ма, ол жағы айтылмайды); Соның ішінен 11 жасар қызды

Сеңкібайдың Қарабайы асырап алады. Аты – Аршын (Жиренше

қызы екен). Қысқартып жазып отырмын, толығын түпнұсқадан

оқуыңызға болады. Аршыңның екіқабат екенін Төле би есітеді.

107

Осыдан туған ұл бала - Әбілмәнсүр. Екі жылдан кейін Төле би

Абылайдың Уәлиімен келісіп, соның әйеліне табыс етеді (бедеу

әйеліне). Бала алтыға шығады. Уәли де, әйелі де індеттен

қайтыс болады. Баланы Төле би өзі қайтып алады. Кейін сол

баланы хан сайлайды. Бұл сырды Бұхар жырау, Қазыбек бек,

Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би және Қарабай мен оның

әйелі – алты адам ғана біледі(сол кітапта, 295 – 302 беттерде).

2) Маңғыстау түбігінде 362 әулие бар көрінеді. Сол елде бір

әйелдің баласы жасына жетпей дүниеден өте береді. Зарыққан

әйел тарығып, бір әулиеге барып, қолындағы бір қыз

перзентімен түнейді. Ол әулиенің басында ешкімге көрінбей,

дүниеден өткен бір қызы күтеді екен әкесін. Бір бөлмеде

салулы көрпеше бар көрінеді. Алыс жерден шаршап келген

әйел түнде ұйықтап кетеді. Қасындағы жас нәрестесі көрпешеге

кіші дәретін жіберіп қойыпты. Жаңағы әулиені күтуші қызы сол

көрпешені жуып, қайтадан салып жатқан кезде, жас әйел оянып

кетіп, бейтаныс қызды байқап қалады. Сонда қыз: “Егер мені

көрдім деп айтатын болсаң, балаң да, өзіңде өмір сүрмейсің”, -

дейді. Зиянат жасап, әйел еліне келеді. Жыл өтеді, перзенті ер

жетіп келеді. Тағы да уақыт өте береді. Сол әйел сырын

ешкімге айтпай жүре береді. Сыр ішін жарып бара жатқандай,

енді ешнәрсе етпес деп, бір күні ең жақсы деген бір құрбасына:

толғанады. Ол әйел де ешкімге айтпауға уәде береді. Айтуы

мұң екен, жаңағы әйел дүнйе салыпты.

3) “Құран хикаялары” деген кітапшаның 216 бетінде Мұхаммед

Хафизаның отауында болады. Хафиза еріне төркінін

сағынғанын айтып, барып келуге рұқсат алады. Бір күні

төркінінен келсе, Мухаммед Айша бибісімен Хафизаның

отауынан шығып келеді екен. Оған Хафиза ренжиді. Мухаммед

осы уақиғаны ешкімге айтпа, мен саған ерекше қарайын деп

сөз байласады. Хафиза да уәде етеді. Күндердің күнінде осы

сыр да ашылады. Мен ойлаймын, әйел ауызында сөз

тұрмайды деген осындайға байланысты айтылған ба деп.

4) “Қазақстан әйелдері” журналының 1995жылғы №12 санында,

24 – 25 беттері, “Өзегімді өртейді ар азабы” деген мақала бар

екен. Сонда бір Назыгүл деген әйел (бұл жасырын аты болса

керек ) сыр айтады. Жазған хатымды “Н.С.Е.” деген жас

келіншектер өзінің күйеуінен басқалармен жүргенін жасырып

жүрсе де, сыр етіп айтып қойыпты (“Н”-ның ұлы тергеуге түседі,

соны құтқару үшін прокурорға мәжбүр болады да, кейін дағдыға

айналдырып алады. “С” дейтін келіншектің күйеуі ішкілікпен

айналысып , 3 баласын асырай алмай, ауылында өзіне көз

салатын зейнеткер шалмен байланысады, жолығып тұрады.“Е”

деген келіншекті көршісі баса көктеп зорлайды, оны ол айта

алмайды. Бұл да сонымен ісін әдетке айналдырып алады).

108

Мұнысымен тұрмай, Назыгүл осыларды “Жезөкше деуге бола

ма?”- деп те сұрайды. (Түп нұсқасын тауып оқуыңызға болады).

5) “Х.Ә” деген күйеуге тимеген біреу армияда жүрген

танысымен хат арқылы махаббатын білдіріп жүреді. Елге жігіт

келеді де. Бұрын ол өзінің ары таза екенін айтушы еді.

Келгенде, олай болмай шығады екен. Бірақ кездеспей тұрып-

ақ, қыз шынын айтады: біреу үйге қамап алып , ойына жетсе

керек. Бірақ ол оны ұнатпаса керек. Армиядан келген алмайды.

Анау алғашқыға қосылады, ұзақ өмір сүре алмай, қыз

аурулықтан қайтады. Мен мұнікін өткен “Н.С.Е”-лерден дұрыс

па деп отырмын.

6) Біз, қараңғы қауым, Әкім Лұқпан деген кісі мыңжасаған екен

деген сөзді есітеміз. Сол кісі кім екенін мен кітаптан оқып едім.

Туғанда әкесінің қойған аты-Хусайын. Бұл кісі өте зерек,

ақылды да, білімді болған. 9 жасында құранды түгел жатқа

білген. Бұхараның оқуын тауысқан. Ұлықтардың жанында

ақылшы да, уәзір де болған. Ұлықтарға жақпай қудалауды да

көрген. 53-ақ жыл өмір сүрген, үйлене алмаған. Қудалауда

жүргенде атын да бірнеше рет өзгертеді: “Ибн Сина, Абиссина”

т.б.

Мына біз тәуір көріп жеп жүрген Хусайын жүзімі сол кісінің

жасаған сорты. Сол білімдінің атымен аталып кеткен-ді.

Енді айтылмаған сырға көшейік. Бір ұлы емші, әрі дәрігер

қамауға түсіп қалады. Ол былай болған көрінеді: Жаугершілік

кезде бір елдің әскери басшысы екінші жау жағының батырын

уланған садақ оғымен атады. Ол адам енді өлуі тиіс. Соны

жаңағы дәрігер емдеп, өлімнен алып қалады. Сол дәрігер

қамауда отырғаннан бұрын, батырды уланған оқпен атқан

әскери басшының аяғына уланған оқ тиеді. Енді бұл да өлуі

керек еді. Ел ішінде осыны алып қалудың жолы

қарастырылады. “Ел құлағы елу” деген сөз бар, бұрынғы

уланған садақ оғынан өлмей қалғанды жазған адам туралы сөз

болады. Соны іздеп табады.Енді аяғына улы оқ тигенге адамды

алып келгенде, емші аяқты кесу керек, кеспесе у тарап, денесі

бұзылады, өледі дейді. Ол әскери басшы оған көнбейді. Сол

кезде емші осындай жағдайдан уланғанды емдегенін айтқанда,

анау соны алып қалған сен бе едің деп, емшіні жазғырып,

қамауға алдырған екен. Сол емші қамауда отыра береді.

Өмірінде жазып жүрген мол дәрігерлік кітабы бар екен. Әлі елге

тарала қоймаса керек. Кім білсін, оны неге таратпай жүргенін.

Сол емші өлу халіне келеді.

Қамауда отырған бөлменің есігін қағады. Күзетшілер келіп,

дәретке шығасың ба десе, жоқ, шықпаймын. Менің ешкімге

айтпаған белгісіз дүнием бар еді. Мен өлу алдында тұрмын.

Сол дүниемді сендер алып, пайдаға жаратындар. Ол – біздің

үйде текшеде тұр, кітап. Сонда дүниедегі аурулардың түрлері

109

оған қолданылатын ем туралы жазылған дейді. Күзетшілер

мынау қашайын деп тұр екен деп тыңдамайды. Тағы есікті

қағады. Тағы сол сөз. Күзетшілер ойланып тұрып, қой мынау,

қайда барады, жүруге де жарамайды деп, айдап отырып үйіне

келсе, емшінің кемпірі пештің алдында от жаға алмай бүрісіп

отыр. Әбден қалжыған екен. Келген жұмыстарын айтып, кітапты

сұрайды. Сөйтсе, сол кітапты күнде кемпір от жағуға тамыздық

жасайды екен. Кітаптың екі – ақ парағы қалған екен. Сол