Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

Ибрагимовтың юбилейіне де қатысқан екен. Ол жігіт түсіп оқушы,

Лениндік степендиант екен. Жетекшім – ол кезде, филология

ғылымдарының кандидаты Зейнолла Қабдолов. Мақұл, жетекшім

іздеп тапқаныма ризашылық білдірді. Жасаған жоспарыма да

келісті. Диплом жұмысын бір айдай күн – түн отырып жаздым.

Болмасаң да ұқсап баққа салып, М. Әуезовтың «Абай жолын»

жазу тәжірибесін пайдаландым, яғни тарихи тақырыпқа роман

жазуда, ол кісі бүкіл дүние жүзіндегі тарихи романдардың жазылу

жайын салыстырған екен.

Міне, шаршағанның әкесін сонда көрдім. Бірден көзге әйнек

киіп шыға қалдым. Көз деген қызарып, аштырмай қалды. Содан

ондаған жыл кітапқа да қарай алмадым.

Осылай теңселіп шыққанымда, маған аспирантураны ұсынды

ғой. Оған шама жоқ. Кім қаражаттан көмектеседі? Бала – шаға

ше?! О, Шіркін! Сол кез мен 40 – қа келген кезім екен ғой!

Жасымнан жетім өскен менің жілігімнің майы таусылғаны ма,

қалай?! Енді оқуға жарамаймын деппін ғой. Сонда да болса,

ұстаздықты жалғастырудамын. 1975 жылы аудан бойынша 850 –

дей мұғалім бар. Аудандық «Құрмет тақтасында» оқытушылардан

менің ғана суретім тұрған кез. Мен мұны өз табысым ғана екен

деймейін: менің ұстаздарымның, ғалым докторлар,

академиктердің маған берген, мені сусындатқан жұмысының

нәтижесі санаймын. Мен бірден оқытушылықты 1975 ж. ноябрьдің

басынан ( I тоқсан аяқталысымен) тастап жібердім. Байқаймын,

101

тапқан табысым ремонтыма жететін түрі жоқ: нерві тозған, енді

ауысудың алдына келгендеймін. Сонымен 7 жыл «Выслуги лет»

дегенге шықтым. Сол күннен бастап, анайылап айтсам,

шынжырдан босанғандай болдым.

21/VI – 1976 16:33

Денсаулықты бір жүйеге түсіріп алған соң, тағы да кітапқа

үңілуге бастым. Өмір өткелдерін қағаз бетіне түсіруге көштім.

Сүйттім де, ешқандай жанымнан қоспастан болған жайларды

жазуға кірістім. Ол «Бастан кештім, көз көрген» деген атпен

басталды да, бірнеше бөлімдерге: «Дұрысы мен бұрысы»,

«Ілгерінді - кейінді», «Құрдастардың қылығы», “Тіршіліктің

сыйқы мен сыры» , « Ойға келген оралымдар,” “ Өнеге

сөз - өрісің, өнегелі іс - ырысың» т.б. болып аталады.

Ой көлеңкесі.

Ойдың таяғына сүйеніп өткен адам.

Жарық дүниеге келген сәбиде ой мәселесі әлі бола қоймас

керек деп түсінемін. Дегенмен, ол дүниеге келісімен – ақ, бір

нәрсеге риза емес сияқты; жылап туады, шыңғырған дауысы

басқаларды шаттандырып жатады. Бұл туралы бір ауыз өлеңге

бұкіл адам баласының өмірін сыйғызып жазғам Қадір

Мырзалиевке тағзым етемін:

«Адам күліп тумайды, туа сала күлмейді.

Үйренеді күлуді, бірақ күліп өлмейді.

Адам жылап туады, жатады жұрт жұбатып,

Және жылап өледі, өзгені де жылатып.

Жылайтыны туа сап – жамандар бар қинайтын,

Жылайтыны өлерде – жақсылар бар қимайтын».

Жаңа туған сәби жарық дүниеге үйрене алмай, бұл дүние ана

құрсағына қарағанда ұнамағандықтан жылап жатуы мүмкін. Бірақ ол

сәби сол дауысын саналы түрде ойланып шығарып жатыр деуден

аулақпын. Ой адам баласына сана сезім арқылы келсе керек деймін.

Демек , сол ой адам баласына мына жаста келеді, жетіседі деп кесіп

айту да ағаттық болса керек. Ой адам баласына тәрбие арқылы,

өмір сүрген ортасына байланысты, өмірдің түрлі – түрлі соқпақтары

десе де болар, жолдары арқылы, әсіресе, жеке басына түскен

қиыншылықтары, арман – мүддесі арқылы келе ме деймін. Солай

болса, ойсыз адам болмаса керек. Ойсыз болу деген сөз – жақсы сөз

емес. Олай болу ақыл – естің кемдігі, яғни адамға тиісті қасиеттердің

жетіспегендігі дер едім.

102

-

Сонда кез – келген адам ойдың таяғына сүйене беруі

керек пе?! - Жоқ, олай деуге болмайды. Көпшілігінде ақылдасары

бар, пікірлесері бар, ата – ананың тәрбиесін көргендерге ол таяқ

қажет бола бермесе керек.

Қазір жетпістің қырынан асып, яғни екінші бөлігіне ауыссам да,

әдетте қартайғандар үшінші аяқ орнына ұстайтын таяқты ұстай

қойғаным жоқ. Бірақ ойдың таяғын ұстағаныма, сонымен

санасқаныма көптеген уақыт болды. Менің өмірім маған соны қажет

етті: Ата – ана тәрбиесін көргенім жоқ, жетімдіктің зардабын бір

адамдай бастан кешірдім. Ақыл айтарлық, демерлік аға да бола

қойған жоқ. Болғанмен, бірге тумаған соң, басқаның аты басқалау.

Жоқ емес болды, тек аты ғана десек болады. Ал қазіргі шағымда әлі

жетіммін деуім ұят болар, естіген құлаққа бірақ сол ертеректе

қолыма ұстаған таяғымды әлі тастағаным жоқ. Қайта мықтырақ

ұстап, сүйенуді молайтып келемін бе деймін, кейде өз ойыммен өзім

сөйлесіп. Көзімді жұмсам болды, сол таяқ қолыма сарт ете қалады.

Оқушым артық па, кем бе, сіздің басыңызда бұл бар ма, жоқ па, оны

өзіңіз біліңіз. Мені бұл үшін кешіріңіз.

Бір бейбақ «Жылқылы байдың қызы болмасам да, ешкілі

байдың қызымын» десе керек. Әке – шеше тәрбиесін көрмесем де,

жетім өссем де, ауқатты, орта шаруасы бар тұқымның ұрпағы

екенімді менің әке – шешемді, ата тегімді білушілер айтқанын естідім

де. Ойдың таяғын мықтап ұстадым деп мақтануға болмайды. Оны

білемін. Ой дегенге ерік берсең, оның соңына ере берсең, сені

адастырып, керек десең, жындандырып та жіберуі мүмкін.

Адам тоқтасып, қартайған соң, ұмытшақтық деген саған жолдас

бала қояды екен. Сол кісі менімен жолдас болып алды. Ұнатпаймын

оны. Ақыры осы ұмытшақтық алжастырып жібере ме деген үлкен

қаупім бар.

Уақыт жетіп те келе жатқанын күн санап сезінемін. Тізгін

дегенді тиісті егесіне берген де дұрыс – ау. Бірақ бірден түгелдей

жіберу әлі ертелеу ме деймін. Дегенмен, бәйге атының тізгінін

мәреге жақындағанда, шабандоз бірте – бірте босатқан. Әдісін біз де

істегеніміз жөн бе деймін. Бірден босатсам, тұлпар болып шығып,

алды – артына қарамай, қарасын көрсетпей, айырылып қалуға да

болатын жағдай болады. Бұл – жануарларда болатын жағдай.

Дегенмен, бәрін де бір Алланың өзі жаратқан емес пе? Сол дағды

адамға ауысса, қалай болар дейсің. Сонымен, сол ойдың, таяғы

маған осы шежіре, естелік іспеттес біраз нәрселерге түрткі болып,

соларды жазған болдым. Кемшілігі , артық кеткен жерлерін

кешіріңіздер.

Елдегі құрдастарымның, замандастарымның өмірінен де

жазған болдым. Кім екенін басқа бір жерге (кейіпкерлерді) жазармын.

Ақиқат болған жайлар екеніне кәміл сеніңіз.

103

Бұдан былай ойдың таяғының орнына, қартайғанда «үш аяқты»

деп аталатын таяқты ұстаған да жөн бе деймін. Ол таяқ - әсемдіктің

таяғы емес, үшінші аяқ, құлан қалмаудың құралы.

Оқушым, оны сіз де теріс дер қоймасыз деймін. Жас шағында

адам батыр болады ғой. Сол батырлықтың алғашқы кезі саналы

батырлық емес: өйткені жас сәби еш нәрседен де қорықпайды. Ол

жақсы – жаман, пайдалы – зиянды толық түсіне бермейді. Оның

бәрін ол бірте – бірте түсінеді. Жас сәбидің қолына жылан берсең,

ұстайды. Ол оның не зат екенін білмегені. Білген соң, оған ол

жоламайды, қашады. Демек, жас кездегі батырлықтың бәрі саналы

болмағаны. Ал есейгеннен кейінгі батырлық та, саналық та, кейде

саналық ойдан гөрі қызулық басым болуы да кездеседі. Бекер

айтпаса керек халық даналығы «Батырда ес болмайды” деу.

Көпшілігінде жас адам қорқудан аулақ болады. Ал қартайған

шағында, әлсізденгенде, қорқу жағы басым бола берсе керек.

Қорыққан дегенді тіпті жамандыққа тели беруге болмайды ғой деп

санаймын. Әрине, тіпті қорқақтық тәуір нәрсе емес. «Қорықпас келін

қой басынан қорқады» деу осыған дәлел сияқты. Қорқудың да

саналы, санасыз жағы бар ма деймін. Саналы жағына, алдымен,

Құран кәрімді оқып отырғанымда «Құдайдан қорық» сөзін аяғыңды

басқан сайын, яғни оқыған сайын, көз алдымнан өтіп жатады. Бір

жерінде де “Құдайды сыйла” сөзің кездестіргенім жоқ. Кітапта