З людзьмi i сам-насам

* * *

Сон. Даў згоду быць намеснікам Лынькова, старшыні Саюза пісьменнікаў адразу пасля вайны. А потым, дома, ніяк не мог заснуць — усё думаў, як жа ад гэтага прыстойна выкруціцца?.. Прыдумваў, прадумваў розныя варыянты, i ніводзін з ix не падыходзіў. Ажно прачнуўся ад такога прыкрага тупіка. Разабраўшыся, што гэта быў толькі сон, рады, сказаў сам сабе: «Спі далей, намеснікам ужо не будзеш». I неўзабаве зноў заснуў.

* * *

Вясковае, народнае: «разбрыджаная баба», «разбрыджаная дзеўка»

A такія нават i кнігі пішуць. Таксама разбрыджаныя. Сам чытаў.

* * *

У партызанах сядло мне рабіў у наднёманскай Вобрыне знаёмы майго старэйшага брата, Коля Марцюкоў. Гэта не прозвішча i не мянушка, а так «павулічнаму». I толькі нядаўна пачуў ад аднаго вобрынца, што гэта ў Колі дзед быў Марцін, а змалку, ласкавей — Марцюк, так яно i пайшло ад дзеда да дзяцей, унукаў, праўнукаў — да сённяшніх дзён Марцюковы.

Майстар ён быў, Мікалай, i сядло рабіў не мне першаму, не мне апошняму. I гэга без нейкай пахвальбы ці, тым больш, пахвалы або ўзнагароды за ўдзел у народным змаганні.

Пасля вайны ён вёў у мясцовай школе ўрокі працы, майстравання. Прыемна было сустрэць яго над нашым Нёманам хоць зрэдку. Спінінг — свае работы, a шчупакоў ды жэрахаў браў нядрэнна, зноў жа без пахвальбы. I так нам добра гаварылася — над ракой або сустрэўшыся на лугавой дарозе. Такі гэта спакойны, светлы чалавек.

* * *

Культурны рост Міра. Замак на ўліку ў ЮНЕСКА, рэстаўрацыя ідзе, турысты таксама. А газетны кіёск на плошчы знеслі. Прэсы якое i на пошце не купіш. Рэдка бываю тут апошнім часам, дык яно i дзіўна ўсё. Скажам, пайшоў у кнігарню каля касцёла, а там ужо не кнігі, a магазін рытуальных прадметаў — усё для нябожчыкаў. A кнігі дзе? Мне ветліва адказалі, што яны цяпер у «прамтаварах», у спецыяльным аддзеле. Падаўся туды, хоць далекавата. I праўда — крыху дзіцячых, больш дэтэктываў, а найбольш — дзве доўгія паліцы стройненька застаўлены —катушак туалетнай паперы.

А так жа нядаўна за мяжой зласліва хіхікалі, што ў нас яе няма!..

* * *

«Даведалася я, што мая братавуха, ужо каторы год удава, жыве адна, бо дзеці таксама ж па гарадах, нешта расхварэлася. У адведкі трэба пайсці. З пустым! рукамі не пойдзеш,— узяла чысценькі цэлафанавы мяшэчак шакаладных цукерак, з тых, што нявестка на Новы год з Баранавіч прывезла.

Хоць можна было б, добра падумаўшы, i не пайсці — за іхнюю з яе суседачкай дурную брахню, што я— ведзьма... Трэба ж дадумацца!..

Прыйшла, а яны сядзяць якраз абедзве, грубакахлянка гарыць, па тэлевізары кіно глядзяць. Павіталася, пакуначак аддала, «дзякуй» пачула, i пасядзелі мы, пагаварылі, як людзі, як сваякі.

А потым — чую — зноў тое самае: ведзьма!.. Яна — адной нашай бабе, а тая — мне, слова ў слова: «Не пачалі мы тых яе цукерак, ні з ёю разам, ні пасля. Пайшла яна, дык мы ix у печку, у агонь! Ну ж i трашчалі, мая ты мілая, ну ж i трашчалі!.. Каб ты, ведзьма зіркатая, сама з'ела тое, чаго ты мне начаравала!..»

* * *

Вялікі, тоўсты, у цёмным пераплёце слоўнік, узяты выкладчыцай на дачу, для работы, суседкі тое жанчыны, у якое яна стала жыць, палічылі «чорнай кнігай». Адна другой бажылася, што яе Анжэлачка, пойдзе ўжо ў чацвёрты клас, «дальбог жа, сама на свае вочы бачыла, што тая чорная кніга, лежачы на канапцы, падскаквала, як жывая!..».

* * *

Універсітэцкі вахцёр, i строгі, i важны таварыш з загадкавых адстаўнікоў, калі наведвальнікі звярнуліся да яго па-беларуску, не прыпадняўся з-за свайго службовага, прыўваходнага століка, толькі сказаў: «А вы по-человечески спросить не можете?..»

Гэта — у Мінску. A ў Беластоку,— чытаю ў газеце «Ніва»,— маці прыехала з вёскі да гарадскога сына ў бальніцу, сядзяць, гамоняць па-свойму, па-роднаму, а пані докгар падышла да ix i кажа: «No, może byście chociaż w szpitalu gadali po ludzku!»

Якая блізкасць моў! I як аднолькава — «по-человечески» i «ро ludzku» адносяцца да нас браты i сестры славяне!..

* * *

Позна ўвечары вялікі ліхтар жнівеньскай поўні глядзіць скрозь верхавіну... думаецца, што яліны, завостранай па-кіпарыснаму. Захацелася пастаяць, паглядзець...

A ўранні, запісваючы гэта, выйшаў на ганак праверыць сябе. Не яліна ўчора была ў гушчары за агародам i дарогай, a бярэзіна такая вастраверхая, a ў ёй прагалле такое ў лістоце — якраз акенца для поўні. Цяпер трохі ветрана, каб так было ўвечары, ліхтар зусім кругла ды чыста не глядзеў бы.

* * *

Я яго справядліва ляпнуў па мяккім, а ён расплакаўся ад найвялікшай крыўды i... прытуліўся да дзеда, у мяне добрага шукаючы абароны ад мяне дрэннага.

Тыя яго краплістыя слёзы не даюць мне спакою гадоў ужо з пятнаццаць, час ад часу вяртаюцца — як боль i вобраз...

I запіс пра гэта, здаецца, не першы.

* * *

Летась, яшчэ пазалетась пачаўшы, хварэў наш ельнік, яго спускалі ды вывозілі, масава. Адну яліну, старую ды вялікую, неяк прапусцілі ў санітарным пляжанні, яна засталася стаяць пры дарозе, ужо без ігліцы, з рэшткамі кары, толькі з тонкімі, голымі галінамі ды галінкамі, сілуэтам такая плоская, празрыстая піраміда, як на дзіцячым старанным малюнку.

Уранні я так бы i прайшоў міма яе, як штодня, але зверху нечакана пачулася буслінае клекатанне. Не проста вясёлае, а з дзіцячай гарэзнасцю: «А во дзе я!..» На самым-саменькім вільчыку. Адразу ўспомнілася слова накольнік, з матчыным клапатлівым гуканнем: «Куды ты ўзбіўся, накольнік, злазь, а то я!..» Падумалася, што бусел сёлетні, маладзён, у першых радасцях палётаў, вучэбных перад выраем i свавольных, як сёння, над аўсяным полем ад роднай буслянкі на слупе электралініі каля наднёманскага хутара. Падумалася таксама, што яго, навабранца, чакае яшчэ i нялёгкае шчасце далёкай дарогі, а пасля i глядзенне, стоячы, ужо ў большим пасталенні, з непараўнана вышэйшага верху ды ў зразумелай задуме... Як гэта ў Сыракомлі, што мы ў школьнай чытанцы любілі ў родным Лучынавым гучанні:

... I думаць думкі пра край тутэйшы

На піраміды вяршыне...

* * *

Як няпроста, як жудасна пайшоў з жыцця Мікола Ермаловіч!..

Перачытваю ў «Нашай ніве»:

«...Ішоў снег, пад нагамі хлюпала. Пераходзіў магістраль. Таксіст не паспеў затармазіць. Машына цягнула збітага яшчэ дваццаць пяць метраў... Галавою прабіў лабавое шкло... скальпаваная рана галавы... дыслакацыя галаўнога мозга... падвойны пералом таза... пералом дзвюх скабаў... пералом лыткі... трынаццаць гадзін быццам захоўваў свядомасць...»

Такая ўзнагарода за працавітае, разумнае, натхнёнае, пакутнае жыццё!..

...Праз тыдзень.

Да таго, што здарылася на мокрым асфальце, пад снежна-туманным дажджом, я зноў іду адчуваннем, думкамі, уяўленнем — ад старанна, чыста, наогул цудоўна выдадзенай кнігі, якое ён не пабачыў, а я другі дзень чытаю.

Страшная емерць. I светлая даўгавечнасць.

* * *

Інвалід вайны, з партызанаў ды з фронту, i працы, на торфазаводзе i дома, на гаспадарцы, ён спакваля зусім аслабеў. Але змоладу спраўныя рукі яшчэ ўсё служылі ў лятчэйшым. Гэта ўжо толькі дома. Пачаў вось у садзе, на самым краечку неадгароджанага панадворка, першы сёлета пракос, ды на ім i знямогся. Паклыпаў, абязножаны, у хату, зноў паляжаць. Толькі касу павесіў на сцяне, як звычайна, дзе ў яго адмысловы гвозд.

А я, пакуль зайсці да яго, палюбаваўся пачатай работай. Роўненькая, чысценькая пакоша сама сказала, як па-майстэрску асаджана, накляпана яго каса. Ажно пагладзіць хочацца тую пакошу, правесці па ёй рукою, не раўнуючы як па галоўцы малога сына, сёння гладка пастрыжанай машынкай i чысценька памытай з матчынай любатой.