З людзьмi i сам-насам

* * *

Чытач хоча мець i мае гатовы тэкст. А тое, як гэты тэкст узнікаў i дапрацоўваўся, колькі было выкрэсліванняў i знаходак, зноў выкрэсліванняў, ужо ў знаходках,— гэта мой клопат, мае радасці... Так, радасці, асабліва калi не працуецца i адна нейкая правачка, зробленая дарэчы, дапаможа горка ці нудна беспрацоўнаму перадыхнуць, ураўнаважыцца.

* * *

За чатыры дачныя месяцы ўбачыў нарэшце першага сёлета вужа. Затое якога! Па чыстых цэментаваных плітках ходніка, пярэстага ад сонечных плямаў i кветкавых, ад ветрыку рухавых ценяў, ён, пачуўшы мяне ад металічнай зялёнай брамкі, шпарка вільнуў па ходніку наўскасяк, паміж ружовага i аранжавага, а яшчэ i зялёнага багацця кветак. Аднак, пакуль нырнуў у траву, я паспеў заўважыць, які ён упасвены, доўгі, акулярысты. Ажно падумалася наўздагон пра казачную карону — на яго прыўзнятую галоўку.

* * *

«Ку-ра-са-ва!» Такое знячэўку, раптам сказалася, калі пачаў уставаць, нібы каманда на пабудку. I так даволі часта, міжволі знаходзіцца штосьці яшчэ ў бязладна растрэсеных былых запчастках старэчай памяці. Нейкі паэтычны радок, народная прымаўка, трапнае, смешнае слова або, як сёння, прозвішча, нават далёка-японскае, якое неаднойчы чуў, бо яно належыць вядомаму чалавеку.

А ёсць жа i ў гэтым нейкае навуковае, медыцынскае абгрунтаванне?..

* * *

Не смяюся з «дзей-барадзеяў» Мюнхгаўзена i ад сатыры Самасуя —не смешна мне, што ты зробіш.

Пра першага падумалася, чытаючы Пяскова, які ў Нямеччыне наведаў баронаў дом, а пра другога — успомніўшы нядаўна прачытаны хвалебны артыкул маладога даследчыка.

* * *

Што адчуваю з даўнім недаўменнем:

Чаму гэта ў Багушэвіча не ўмерлі або памерлі, а «каб не ўмёрлі»? Дзе так гавораць? A калі гавораць або раней так гаварылі, дык няўжо яно можа, павінна лічыцца нормай?..

I другое, яшчэ адна «драбніца», недаравальная другому класіку, Коласу, ягоны заклік у кожным ну мары «Народнай волі»:

На прастор, на шырокі разлог Выхадзі, мой народ, грамадою...

Свярбіць рука паправіць хоць так: «Ты выходзь, мой народ...» Прынамсі, па-беларуску.

* * *

«Славянская адзінства»... A ці не будзе па-людску няёмка толькі з такім адзінствам сярод сяброў неславянаў, калі гаварыць пра жывых або адчуваць сябе перад памяццю тых, якія паадыходзілі?.. Жыды, татары, эстонцы, латышы, літоўцы, ніўхі, немцы, башкіры, індыйцы, таджыкі, малдаване... Усе i яшчэ, як падумаць, не ўсе, з кім мне ў меншай ці большай меры пашчасціла адчуць цяпло чалавечых узаемаадносінаў, чые імёны магу назваць i ўжо называў у напісаным, чые вобразы свецяцца ў перажытым...

* * *

Яму еорак пяты, свая сям'я, свой клопат у нялёгкі час. Сустракаемся рэдка. I вось я здалёк шчасліва ўспомніў даўняе.

Работа была пільная, я нават i зашчапіўся ў сваім «кабінеце», яшчэ не звыклы да гэтага слова.

А ён, устаўшы, як i належыцца, значна пазней, калі i сестры ў школе, i маці на кухні занятая, i тое, што «тату сёння не можна перашкаджаць»,— ён спачатку патупаў мякка каля дзвярэй, потым зашморгаў па ix нечым драўляным, а нарэшце тым нечым i застукаў.

Падыходжу, крыху раздражнёна пытаюся:

— Ну, што табе?

Адказ — упершыню такі i ў памяці — назаўсёды:

— А я хачу ў цябе жыць!..

* * *

Светлае, ціхае ранне. Іду. Справа лес, злева доўгай градою высокія кусты, заслона ад нізкага, яркага сонца, пад ёю коптур невялікага мурашніка, а потым адкрытае поле, зелістае аўсянае іржышча.

Не паспеў да яго як найбліжэй падысці, як адтуль узнялася, густа зафуркатала кароткімі крыламі ладная чародка курапатак.

Прыемны ўздрыг ад нечаканасці i думка, нібы азарэнне якое, наўздагон:

«Яны не дзікія, яны — свабодныя!..»

* * *

Палавіна верасня, a ў шэсць трыццаць, калі выйшаў да ўмывальніка пад ліпай, само ад холаду сказалася матчына:

«Не пі, не еш i з хаты не лезь!» Народнае i тут не так сабе, дарэчы, а для бадзёрасці яшчэ i складна.

* * *

«Ты мне гэта назад у зубах прынясеш!»

Злодзея так эканомна яшчэ i сабакам назваць.

* * *

Адзін з дачных суседзяў, едучы з вёскі, падвозіць мяне з малаком ад пасёлка на сваім захляпаным па лужынах легкавіку. Гаворыць, як пазаўчора дамовіўся з чалавекам выараць бульбу, а той прыязджае ўчора ажно апоўдні, ды такі п'яны, што i ў баразну яго не пусціш, пойдзе зігзагамі... (Сусед — навуковец, таму i «зігзагі», а я ўспамінаю прасцейшае: «Баразну вядзе, як бык сцыць на хаду».) Адправіў ён такога аратага, ды вось i ездзіў зноў, дагаварыўся з другім.

Выходзячы з машыны каля сваёй сядзібы, я i падзякаваў, i пажадаў:

— Дай Бог, каб гэты прыехаў цвярозы!

I такое сёння вясковае шчасце.

* * *

Васіль Субоцін усцешыў доўгачаканым адказам на маё ліпеньскае пісьмо. Піша, што i яму ёсць што ўспомніць пра нашы былыя, ужо i даўнія сустрэчы. У 1990-м у яго выйшаў трохтомны Збор твораў, адкуль ён нават працытаваў у пісьме пачатак запісу пра мяне, які быў раней, яшчэ даўней надрукаваны ў падараванай мне кнізе. Кажа i сам пра гэта Васіль Яфімавіч, не падкрэсліваючы, што паўтарыцца яму прыемна. За дзесяць гадоў змог ён надрукаваць, ажно ў часопісе «Урал», успаміны ў чатырох нумарах, а тая кніга, пра якую было ў «Литературной газете», ужо трэці год ляжыць без руху ў выдавецтве, што ледзь ліпіць пад страхам банкруцтва. Проста пісьменніку, няхай сабе i добраму, але сціпламу, непрабіўному, i там, у Маскве, жывецца нявесела, на што ён паскардзіўся стрымана, i пра смерць жонкі напісаўшы коратка...

Я без віны вінавата спазніўся павіншаваць з дзевяностагоддзем Апанаса Цыхуна, заслужанага настаўніка, краязнаўца i фалькларыста, i, каб лепей выйсці з няёмкага становішча, паслаў яму сваю новую кнігу, аўтограф на ёй разгарнуўшы ледзь не ў цэлае кароткае пісьмо. Гродна бліжэй за Маскву, паважанага Апанаса Пятровіча ведаю як чалавека культурнага, i трывожна было на душы, што ён не адказвае таксама трэці месяц... А ён гэта, відаць, начэкваў, пакуль i ў яго, калі па Багушэвічу, таксама будзе «ксёнжачка», i прыслаў мне яе, «Песні з народных глыбіняў», з цікавымі запісамі, i ў сваю чаргу перагукнуўся шчырасцю ў аўтографе, шчодра напісаным, дай Бог здароўя, яшчэ зусім паслухмянай рукою...

Прафесар Эдуард Гашынец, вядомы славацкі мовазнавец, даўні сябар Фёдара Янкоўскага, а затым i мой, на прыгожай, доўгай паштоўцы з каляровай панарамай красуні Браціславы дробненька піша на адвароце, прыстойна па-беларуску, дзякуючы за тое, што я, яшчэ ў чэрвені, дапамог яму скантактавацца з Яўгенам Лецкам, які працуе ў «Голасе Радзімы», каб ён, Гашынец, прапанаваў туды новае са сваіх даследаванняў пра ўдзел славакаў у беларускім партызанскім руху. А таксама нібы між іншым, але з прыкметнай прыемнасцю дадае, што пераклаў нядаўна дзве нашы народныя казкі, адну з якіх, «Ziarlilfy stryc», пра зайздроснага прагнага дзядзьку, што здзекаваўся з асірацелых пляменнікаў, далучыў ужо i надрукаванай, а я, дарэчы, папракгыкаваўся ў славаччыне...

Важна гэта i радасна — перапіска з добрымі людзьмі, як ні вяла сёння працуе ўсюды пошта. Успомнілася, з якой пашанай Чэхаў ставіўся да прысланых яму пісьмаў, як спарадкавана ix захоўваў. Думалася i пра тое, як прыемна бывае ўяўляць, паслаўшы, іхні далейшы шлях i сустрэчу з тымі, каму яны адрасаваныя...

Учора проста было па-восеньску холадна, з панылай хмарнасцю i рэзкім ветрам. А сёння сонечная раніца чароўна выходзіла з першых, нечаканых замаразкаў у пагодлівы дзень. Уся прыземная зеляніна, як у дзіцячай тэлевізійнай казцы, была пакрыта i на погляд калюча-зімнім срэбрам шэрані, a вялікае, паўнакроўнае сонца, толькі што ўзышоўшы, понізам свяціла над лугамі, Нёмнам, полем i маёй прылясной дарогай, упэўнена абяцаючы ўзяць сваё спакваля, ужо зверху.