З людзьмi i сам-насам

На Купальле, на сьвятое

Рвій, матуля, зельле тое,

Што ў нас папараць завецца

I шчасьлівым быць здаецца!

Памятаецца са школьнай чытанкі «Родны край». Прыемна было нядаўна сустрэцца з яго першадрукам у факсімільным выданні «Нашай нівы» за 1910 год, адкуль, дарэчы, i выпісваю. А як яно легка... не скажу: завучвалася, бо дакладней будзе: запаміналася — так мы яго любілі. Жыва ўспомніўся прадаўгаваты, пад гладкай цёмна-русай прычоскай, крыху шыракароты, чарнабровы тварык аднакласніцы, імя i прозвішча якое цяпер буду ўпарта намагацца прыпомніць. А бачу i чую, як яна прыўзнята, хораша расказала верш, стоячы каля дошкі, a ў канцы ўсміхнулася міла на двух апошніх радках:

Будзеш, маці, меці ў хаце

Долю, згоду i багацьце!..

...Такі пастскрыптум:

Верш, вядома, на той час з усімі патрэбнымі мяккімі знакамі, але ж i з польскім «рвій». У газеце падобнае маецца: джўма — замест чума, згладзіць — замест забіць, сафандўла — няўдаліца... Не памятаю, ці ў чытанцы было тое «рвій». Школа польская, настаўніца полька, магло так i лічыцца за належнае...

* * *

A ўсё ж такі небывалае — дзяцел на градзе клубніцаў. Побач з высокім падмуркам белацаглянага . дома, паміж кустом даўно ацвіцелага бэзу i сценкакі дэкаратыўнай шыпшыны, кветачкі на якой ужо духмяна ружавеюцца. Той дзяцел, на якога звычайна глядзіш угару, спынены яго працавітым пастукваннем, цяпер прызямліўся на градзе, патупаў сярод клубнічнай лістоты i малатком сваім ці долатам не дзёўб, a гулліва хапаў — адну за адною — першыя спелыя ягады. Калі я весела прыкрыкнуў на яго з-пад ліпы, з-за стала, пярэсты зладзяйчук не адразу ўцяміў, што да чаго. Прыйшлося грукнуць кулаком па стальніцы. А потым — i пашкадаваць, кал i ён успырхнуў i знік... Будзеш ізноў цікаваць на яго толькі знізу, яшчэ i галаву задзёршы, як блазнюк?..

* * *

Такое хочацца дэкламаваць. З гэтым я сёння прачнуўся:

Оружия любимейшего род,

Готовая рвануться в гике,

Застыла кавалерия острот,

Поднявши рифм отточенные пики...

Або такое, i сёння сучаснае:

Мне ни рубля не накопили строчки,

Краснодеревщики не слали мебель на дом,

И кроме свежевымытой сорочки,

Сказав по совести, мне ничего не надо.

Цытую, вядома, з памяці, i з яго «лесенкой» тут у мяне можа быць непарадак. Яна мяне, гэтая «лесенка», раздражняла ў яго трынаццацітомніку. Столькі лішніх прабелаў! Пасля, скарачаючы бібліятэку, якой i ў чатырохпакаёвай кватэры стала зацесна, i гэты збор твораў здаў букіністу, сабе набыўшы аднатомнік.

З усёй іншай, яшчэ большай шматтомнасці засталіся ў трыццацітомніках Чэхаў i Дастаеўскі, якіх ніколі не зашмат. A пазбавіўся я, ці здаючы ў антыкварыят, ці дорачы каму-нсбудзь або куды-небудзь, i Маркса з Энгельсам, i Леніна, i Горкага, i Герцэна... Трыццацітомнік Аляксандра Іванавіча, у палавіне падпіснога тыражу апамятаўшыся, я абмяняў з суседам на дзевяцітомнік, а потым i пашкадаваў, што паспяшаўся, i цяпер шкадую — з-за «Колокола»...

Талстога не зашмат у першую чаргу, але яго дваццацітомнік я, адцзяляючыся з жонкай у асобную двухпакаёўку, пакінуў сынавай сям'i, забраўшы толькі выпадкова набытыя апошнія тамы дзевяностатомнага Поўнага збору, з перапіскай i дзённікам, а таксама ўсе мемуары вакол Льва Мікалаевіча. I не хапае часамі дома таго ці іншага мастацкага твора, прыходзіцца прасіць прынесці. Ахвотна набыў бы які «сярэдні» збор твораў. Тым часам у друку было ўжо, што выйшаў першы том стотомніка, але тут, з падпіскай на яго — штосьці касмічнае па часе: i малады не кожны дачакаецца ўсяго выдання.

* * *

У «Нашай ніве», зноў за 1910 год, апавяданне нейкага Н., «Праўда — не праўда, казна — не казка». Хлопец пытаецца ў дзяўчыны, навошта яна жыве, у еэнее найвышэйшым, а яна адказвае: «Я? Я жыву, каб праўды дажыцца». Як проста i як нязвычна хораша. А яшчэ i фотаілюстрацыя да гэтага, «Дзяўчына з-пад Слуцка» — сціпла-просценькая краса прынядзеленай работніцы,— здымак, удала знойдзены рэдакцыяй, а можа, i присланы тым засакрэчаным аўтарам, не так сабе, а з адпаведнай думкай. Якую мне падкрэсліць захацелася.

* * *

Здаравенныя, наедзеныя зады, доўгія размашыстаквяцістыя спадніцы i безаглядна, гучна-вясёлая гамана цыганак у сталічным тралейбусе. А яшчэ ж i няўрымсліва-шчабятлівая чарнамазая малеча. I ўвайшлі ўсім гамузам на прыпынку, i выйшлі потым, на прывакзальнай плошчы, з тым самым бесклапотным гоманам.

А наша сухая, паджарыста-загарэлая вясковая цётка, стоячы побач са мной каля вагоннага акна, уздыхнула:

— Во як! А нам толькі ведай — пашы ды пашы!..

I слова не сваё пра ворыва — цяжкую ды бясконцую працу.

* * *

Яна вельмі баялася паміраць, адчувала набліжэнне канца ў няўмольнай хваробе. Прыгожая ў сваёй бялявай статнасці, амаль дзявочай пасля двойкі дзяцей, i, як дзіця, гатовая вось-вось расплакацца. Расказвае мне пра свой страх, а я i сёння, ужо больш чым праз дваццаць гадоў, не магу прыдумаць, а што тут сказаць?..

У надвячэрне-сонечным парку нас было тады некалькі добра знаёмых жонак i мужыкоў, i неяк атрымалася, што мы з ёю апынуліся, ішлі ззаду за ўсімі адны. I яна пачала пра сваё...

Прадчуванні яе збыліся. Я не быў у горадзе, калі яе хавалі, пачуў пра гэта пазней. Дружба мая з яе мужам працягвалася, бо й не магло быць інакш, прычыны для нейкай рэўнасці ніколі не было, хоць у той паркавы адвячорак мы з ёю далучыліся да кампаніі тады, калі яна яшчэ не выйшла з суму, блізкага да плачу...

Ды вось не стала i яго. Я зноў жа не быў, не мог быць на развітанні. Гляджу на ягонае фота ў некралогу ды ўспамінаю i яе...

* * *

Жахлівыя кадры з разгромленага Грознага. Бездапаможная старасць i маленства, пахаванні i перазахаванні, слёзы i адно, галоўнае пытанне: «Навошта?!»

Муж катуе жонку, бацька здзекуецца з дзяцей, дзеці з бацькоў, брат ідзе на брата... I гэта — ix «сямейная», «унутраная» справа?! Такая ж логіка i ў крывава-вогненным вырашэнні лёсаў міжнародных...

Адчуў гэта ўчора позна вечарам, гледзячы i паглядзеўшы тэлеперадачу «Чачэнскі дзённік». Толькі пэўная аб'ектыўнасць грозненскіх кадраў, праз адчайны крык ды гвалт натоўпу розных узростаў падтэкстава гаворыць штосьці агульналюдское, чалавечнае...

* * *

Калісьці недзе чытаў, як на Сахаліне саўгасны бык i акіянскі васьміног доўга змагаліся на беразе, цягалі адзін аднаго то з вады, то ў ваду... Там хоць нова гэта было, незвычайна. А кожны вечар слухаць пра цяганіну з Чачнёй — Божа мой, як гэта сумна, цяжка!.. Асабліва калі на тэлеэкране чарнявая руская красуня дыктарка, якой толькі б радавацца i радаваць каханнем ды мацярынствам, а яна ўсё лічыць ды лічыць з вечара ў вечар мілым дзявочым голаеам забітых i параненых, паўтарае ды паўтарае афіцыйна аднабокую «праўду»...

* * *

Калі маўчанне — золата, дык замоўчваць недахопы блізкіх нават i проста выгадна: не патрацішся дарма найдаражэйшым.

* * *

У мностве старых часопісаў «Крестьянка», прывезеных сюды ўжо... зноў некалькі гадоў таму назад, знойдзена ў нумары за сакавік 199З года высакароднае апавяданне Булата Акуджавы «Девушка моей мечты». Не пра каханне — пра вяртанне яго мамы з казахстанскай ссылкі. Прачытаўшы раненька, перад выхадам у пасёлак па малако, адчуў малітвенначысты настрой. Потым, вярнуўшыся, зірнуў, які тыраж — каля трох мільёнаў. Колькі людзей усхвалявала гэтая рэч, колькі ix адчула ўдзячнасць, пакуль таксама параіць твор камусьці блізкаму, як мне параіла дачка!.. I як гэта добра — такая знаходка поблізу, на гарышчы!..