Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Таксама ўсё — i пра гэтага, як мне здалёк ды загадзя здавалася, ледзь не нашага ХаджыМурата. Праўда, ніжэй дадам яшчэ трохі...

Пра двух астатніх з чацвёркі павешаных, Стасевіча i Гаўроша, не ўдалося пачуць нават столькі.

З трох, асуджаных на пажыццёвае зняволенне, адзін памёр за два гады да нашага наведання Несутыч, другі, як пісаў мне стары I. Кузьміч, «погиб при освобождении в 1939 году, когда пришла советская власть», a трэці працаваў у сваёй вёсцы крамнікам.

Мы ўжо чулі, як «погиб» той другі, i таму спатканне з трэцім было нялёгкае. I сам ён збянтэжыўся, зачыніў з сярэдзіны свой сельмаг, пачаў нас частаваць віном, кансервай. Калі Петрыкевіча ён ведаў па сваяках, дык мяне палічыў, відаць, нейкім следчым, як мы яго ні пераконвалі, хто я. Выкручваўся, мямліў, маўчаў, i нічога мы толкам не пачулі ад яго пра тое, што нам гаварылі, чаму i сам ён, зрэшты, зусім выразна не пярэчыў.

Што ж гаварылася людзьмі?

У верасні трыццаць дзевятага, вяртаючыся з равіцкай турмы, знясіленыя спачатку катаваннямі, страхам смерці, потым сямю гадамі суровага закратнага мадзёння, два таварышы знайшлітакі сілу, каб... забіць трэцяга... «Як правакатара». Ён як быццам раней, чым быць арыштаваным ды асуджаным, данёс на ix, на ўсю групу, i, такім чынам, выходзіць, i на самога сябе... Так гаварылі нам адны. Другія — што не ён, а яго меншы брат. A трэція — што гэта паранены Бахар, калі ногі аж загніліся, не вытрымаў катаванняў, прызнаўся пра ўсё i пра ўсіх...

Я слухаў i тых, што гаварылі пра такое раней, слухаў i крамніка, i ў пэўным ахмяленні асцярожнага, слухаў i ўжо, здавалася, сам сабе ведаў, што з мольніцка-несутыцкай тэмай у мяне не пойдзе, не атрымаецца...

Бо ў памяці маёй, яшчэ з лета пяцьдзесят першага года, стаялі, a ў зачыненай краме жыва паўтарыліся дзве брацкія магілы, недалёка адгэтуль, у зеляніне шчарсоўскага графскага парку.

У адной з ix з верасня трыццаць дзевятага ляжалі, зваленыя абы-яіс, пазабіваныя «чым дзерж» нядаўнімі падпольшчыкамі i новенькімі актывістамі, тыя аднавяскоўцы, што пры панах былі або падазраваліся «прадажнікамі».

A ў другую магілу, як толькі пачалася вайна i акупацыя, таксама ганебна звалены былі i тыя мсціўцы, пабітыя друкамі ды сякерамі сваякоў памардаваных блізу два гады таму назад...

«У канцы трыццаць першага года, — расказваў нам несутычанін Мікалай Гаўрош, які таксама сядзеў па асташынскай справе, але не з групы пятнаццаці маладых, — наша мясцовая партийная арганізацыя была разгромлена. Бахар, Малец i ўсе яны — гэта ўжо самадзейнасць».

Магілы ў шчарсоўскім парку — таксама жахлівая палітычная самадзейнасць.

А забойства трэцяга двума?

I тады, i доўга потым я не мог не думаць пра тое забойства: дзе, як, чым?..

Пра зняты Сашам пінжак i кашулю — меншым — таксама.

I ўжо геройства не было — была толькі трагедыя, з якое цяжка зрабіць гераізм.

Слаўны хлапчына Міхась Петрыкевіч «па прастаце душэўнай» камусьці сказаў ці напісаў, чаму я, беручы прыблізна, адмовіўся ад намеру пісаць на тэму, прапанаваную Жалезняковічам. Гэта калі ўжо нашага Паўла Арсеньевіча не было. Пра адмову маю дачуўся Іван Васільевіч Малец. У восемдзесят пятым годзе ён энергічна падмацаваў мяне фактамі, якія я вышэй прыводзіў.

А справа не ў тым, што ў мяне было тады i ёсць цяпер замала патрэбнага матэрыялу i ўмення разабрацца ў цьмянай блытаніне рэальнага i погаласак, — мне перашкодзіла іншае...

Запісы гутарак, якія ўлетку пяцьдзесят восьмага я перадрукаваў з чарнавога блакнота на ўсякі выпадак, канчаліся прыпіскай: «Здорава-такі берыеўшчына i гэтым людзям засрала мазгі!» Берыеўшчыну, яжоўшчыну трэба пашыраць да акрэслення — сталіншчына. Славутая шпіёнаманія, усеагульная падазронасць, спаборніцтва ў выкрыванні адзін аднаго — усё гэта i за мяжу, у Заходнюю, перайшло, як дым атрутны, пранікла пад гарадскія дахі i вясковыя стрэхі, не затрымалі яго ні аетрожныя брамы, ні краты.

I ў той прымітыўнай песні пра чатырох павешаных ёсць такое, яно нават спявалася вечарамі, нібы бяздарна панылы псалом, у хатах ці на вуліцы, з маладым задорам i рызыкай трапіць на катаванне ў пастарунак i пакуты ў камерах. Урывачак:

...А трэці Гаўрош Аляксандар

спакойным i чэсным сном спіць.

Ты спіш, Аляксандар, сном чэсным,

замучаны кацкай пятлёй,

ты спіш i пра гэта не знаеш,

што брат канфідэнтам стаў твой...

Можа, яно ў гэтым выпадку i праўда. Складанасць жыцця, барацьбы. Можа, яно i няпраўда...

Аднак жа i цяжка, i горка так жыць!

* * *

Пасля таго, як гэта было напісана, за тры гады не-не ды зноў i зноў вяртаўся да мяне прыкры дакор самому сабе:

Жалезняковіч i два яго таварышы таксама ж былі асуджаны за забойства... I тая асенняя ноч, калі разбуджанаму начлежніку — шворнам па галаве, яшчэ цёплы нялёгкі труп з вёскі да ракі i ў раку, a ўсё асцярожна, ціхенька — гэта таксама ўяўляецца да сцішнаты няпроста. Асабліва калі думаць пра наймаладзейшага, дваццацігадовага, наіўнага дзецюка, начытанага, захопленага летуценніка Паўла... Чаму пра гэтае забойства я расказаў i скупа, i суха, нібыта нават не зусім сваімі словамі, з такім ужо «глыбокім пранікненнем у героя», што i гавару там больш ягоным голасам?

Так яно бывала ў мяне i ў іншых выпадках — думаць i гаварыць за таго, каго хочацца напісаць, паказаць як найлепш.

Але ж гэта не апраўданне, асабліва разважаючы ў непадкупна справаздачнай цішыні, з аддаленасці, як думаецца, самакантролю канчатковага. Не апраўданне i тое, што Павел Арсеньевіч, i калі я пісаў пра яго, i перад тым, i наогул бачыўся мне значна менш змагаром, чым пакутнікам. Калісьці пакутнікам, пасля сумленным работникам, светлым, высакародным чалавекам. Як i Сяржант для мяне — таксама перш i больш за ўсё чалавек i пакутнік, колішняе, маладое «бунтарства» якога бачылася мне малавыразна, было не ў цэнтры аўтарскай зацікаўленасці. Павел i Рафаіл Іванавіч, старэйшы, — пакутнікі i асобы, людзі далека не звычайныя ў сваім асяроддзі, апантаная паслядоўнасць у служэнні працоўным, сумленнасць i добразычлівасць перамагалі для мяне ў гэтых вобразах усё іншае, выводзілі ix з партыйнай замкнёнасці, абмежаванасці дысцыплінай на прастор агульналюдскага, што i рабіла гэтых землякоў, свядомых беларусаў цікавымі, a ў нечым i абаяльнымі, заганяючы ў найглушэйшы закутак памяці амаль усё ценявое.

Так атрымалася, або хацелася, каб атрымалася, у маіх нарысах пра ix абодвух, асуджанага на зняволенне пажыццёвае i на пятнаццаць гадоў. Так я — у Паўлавым выпадку — пераступіў цераз забойства трыма чацвёртага, няхай сабе i трапна выкрытага небяспечнага правакатара. У самым пачатку 1957 года быў закончаны нарыс «Сэрца камуніста», улетку 1958-га я сабраў матэрыял для нарыса «Партрэт старэйшага таварыша», пасля чаго, можна сказаць, з ходу быў уцягнуты дружбай у яшчэ адну зямляцкую, рэвалюцыйную тэму, аднак...

Аднак пасля таго, найдалейшага забойства, з палавіны двадцатых гадоў, пасля забойстваў ужо не групавых, a натоўпавых, калі не юрыдычна акрэсліваць, а хоць бы прыблізна ўявіць шматлюднае азвярэнне, адных увосень трыццаць дзевятага, другіх улетку сорак першага, — забойства яшчэ адно, па дарозе з турмы, двума знясіленымі — трэцяга, калі я душой убачыў яго, яшчэ адно палітычнае азвярэнне, яно стала для мяне апошняй кропляй, што так i адрынула ад «змагароў», хоць таксама ж i пакутнікаў...

1988; 1991

«АДНЫМ ВОКАМ»

Як сааўтара кнігі «Я з вогненнай вёскі...», які на працягу чатырох гадоў слухаў апавяданні людзей, што прайшлі праз пакуты i смерць ад куляў або ў агні i цудам ацалелі, мяне часамі раздражнялі такія, як найшырэй гуманныя, заўвагі: