Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Яшчэ менш можна сказаць пра Блінава. Камбрыг Захараў у сваёй даведцы не называв яго, у музейным архіве ён наогул не значыцца. Можна меркаваць, што Блінаў Д. К., атрад якога 4 сакавіка 1943 года, як напісана ў кнізе «Партизанские формирования Беларуссии...», выйшаў у савецкі тыл i быў расфарміраваны, да злачынства ў Дубровах адносін не мае. Там, дзе, як гаварыла настаўніца: «...і адзін зазлаваў, i другі зазлаваў», мог быць i нейкі іншы Блінаў...

Такому «юрысту», як я, больш нічога даведацца не ўдалося.

Застаецца адно.

Недзе ж там, на маляўніча-азёрнай Асвейшчыне або i недзе далей ці бліжэй, куды каго доля занесла, хтосьці з таго мясцовага атрада, якім камандаваў злавесны старшы лейтэнант, хтосьці дый, можа, не адзін — яшчэ жыве, маўчыць пра тое выкананне загаду, глушыць гарай жахлівы ўспамін або вар'яцее пры яго новым ды новым прыступе.

1988-1990

ВОПЫТ

У акупацыю сялянам было нялёгка: днём бралі адны, ноччу другія, i людзі дабро хавалі, а яшчэ больш надзейна — закопвалі.

У нас з братам у гэтым быў добры памочнік, можна сказаць — вопытны кіраўнік. «Васточнік» Фёдар, варонежскі аднаасобнік, які за тое, што не спраўляўся з аблажэннямі, перад самай вайной адбываў пакаранне на будаўніцтве аэрадрома каля Шчучына i ў трагічныя дні адступлення застаўся ў нас, як i іншыя ў Загоры, у якасці байца. Так называлі ўсіх акружэнцаў, i камандзіраў, i радавых, i невайсковых, каму пашандавала не трапіць за лагерны дрот, бо немцы ix распусцілі па вёсках.

Ix было многа, у некаторых хатах нават па двух. Не з патрэбы, а з літасці: куды ж падзецца сваім людзям?.. Калі я прыйшоў з палону, у нашай старой невялікай хаце было аж дзесяць чалавек сям'і: маці, два жанатыя браты, трое малых i два аброслыя акружэнцы. Потым адзін з ix адышоў у суседнюю вёсачку Качаны, a другі застаўся ў нас.

Сяргей, які адышоў, быў ca сваім аднаасобніцтвам такі нецярплівы, што, спрачаючыся з братам Мішам на тэмы калектыўнасці, ніякіх жартаў не разумеў — у нашай хаце, на нашым хлебе ён крычаў так зацята, што i пальцы наставіць, як двухзубыя вілкі, i ўтаропіцца, i прашыпіць заслінена:

«Глаза бы тебе, активисту такому, повыдрать!..»

Фёдар быў спакайнейшы, хоць i цвёрды ў іхнім аднаасобніцтве. Сорак гадоў, а пры вусатым Сяргею i бараду яшчэ запусціў, дзедам лічыўся. I дома «истово» хрысціўся на маміну заіконеную покуць, i ў царкву ў мястэчка хадзіў. У працы быў ён нетаропка цягавіты, у ядзе — таксама. На будаўніцтве таго аэрадрома, расказваў, «з Сяргеем варылі вядро кашы на двух», i здзіўляўся, чаго я тут смяюся. А да чаркі ў яго было проста набожнае стаўленне. Прадчуваючы чарговы прыступ сваёй варонежскай малярыі, ён выпіваў, перахрысціўшыся, шклянку моцнага самагону, прыкусваў i, цёпла накрыўшыся, пажадана доўгім кажухом, прафілактычна лажыўся. «От нея меня всегда вино лечила», удзячна гаварыў пасля, слова «лечила» даючы ў жаночым родзе. Замест Ванька ён гаварыў мне «Ваньке», з націскам на апошнім складзе, таксама «шапочке», «коровенке»... Я любіў з ім пагаварыць. Вясной сорак другога Міша аддзяліўся, пабудавалі мы яго ў суседняй, найбліжэйшай вёсцы Маласельцы, па ўскраіне якое праходзіў наш нявузкі шнур поля; Мікалай — жанаты ды дзіцяты гаспадар; на рабоце мы з Фёдарам, два бессямейныя, часта бывалі сам-насам. Вясёлы, дасціпны быў барадач. Гэта ад яго я запісаў, што ў ix мужыкі хадзілі ў царкву з аброцямі: «Авось лошадке попадется, хорошо подьехать». Гэта ў яго я спытаўся, як ён жаніўся, па любові ці з разліку. «Нет, по соседству», — адказаў ён дзелавіта. Мне было i дваццаць пяць, i дваццаць шэсць, i ён часамі пасмейваўся з маёй нежанатасці, пацяшаў: «Ничего, Ваньке, кончится война, и мы тебе такую, брат, подберем — с двумя сиськами!..» Час быў страшны, а мы гаварылі пра ўсё з даверам, i пісаў я сваё, не хаваючыся ад яго. Словам — свой чалавек у хаце.

Тым нашым закопваннем ён кіраваў, прывычна шэпчучы ў цемры, што i як рабіць, сам рабіў хутка ды спраўна, даўно ведаючы, чаго спяшаецца. I прыкметна дый адкрыта ганарыўся сваім антыкалгасным вопытам, які прыдаўся i тут.

У партызаны Фёдар пайшоў разам з намі. Там быў таксама «дзедам», пры конях. A ў жніўні сорак чацвёртага, узброены сабраным нашай мамай «сідарам», падаўся з загорцамі ў армію, а там, відаць, абезбароджаны — на фронт. Адтуль нрыслаў мне толькі адзін трохкутнічак, з густа-чорнымі палоскамі купюраў, праз якія высвецілася слова «автоматчики». Жонцы ягонай адрас ён даў, калі мы развітваліся, — я напісаў, але адказу не дачакаўся...

У акупацыю былі таксама наш парты, «аўсвайсы», з абавязковым фотаздымкам. Адзін такі лішні здымачак ён мне падараваў. Памяць пра шчырага i сумленнага русака.

1987

ВЫБУХ

Пасля XXII з'езда ў нашым пісьменніцкім клубе выступаў лектар ЦК КПСС. Гаварыў ён па пісаным, a ўжо адказваючы на пытанні разгаманіўся шчырэй.,Што запомнілася: тры сталінскія забойствы — Кіраў, Горкі, Крупская, i «тое, што мы цяпер гаворым пра яго, — дзесяць працэнтаў з таго, што ведае центральны камітэт»...

Гэта было першае i апошняе выступление таго лектара ў Мінсісу — яго папрасілі вярнуцда ў Маскву.

Да нас прыйшоў таварыш X., дэлегат з'езда, сакратар ЦК па прапагандзе. З яго роўненькага, адаптаванага выступления запомніўся толькі адказ на пытанне: а што будзе з тымі, па чыіх даносах садзілі, ссылалі, расстрэльвалі?

«Таварышы,— сказаў ён,— не трэба пометы, не трэба болей лішняй крыві».

На гэта «выбухнулі» апладысмеяты, кароткія, міжвольныя, неасцярожныя, сіламі, не больш сямівасьмі чалавек. Дваіх я заўважыў, але ж няма належнай упэўненасці, каб ix тут называць.

Саюзу пісьменнікаў быў дадзены гонар першаму патрабаваць зняць помнік Сталіну на Цэнтральнай плошчы. Быў мітынг, былі выступленні, з крыкунамі на ўсіх паваротах,

А ноччу мяне разбудзіў недалёкі выбух. Момант — гістарычны. Я ўстаў, адзеўся i выйшаў, паглядзець. Дарма. Плошча была шчыльна ачэплена вайскоўцамі, ніякія просьбы не памаглі.

Уранні жонка пайшла ў магазін, Пошукі хлеба завялі яе на далёкую вуліцу па-за межамі ачаплення. Вярнуўшыся, яна расказала, як на той вуліцы з Цэнтральнай плошчы, на якой з ночы, пасля выбухаў, гурчэла, грукала тэхніка, ішоў грузавік з поўным кузавам гістарычнага друзу, на якім зверху ляжаў вялізны Сталінаў бот.

Людзей там стаяла больш, чым магло быць звычайна. Рогат i крыкі. Асабліва моладзь.

А бабка з кашолкай, як прарочыца, на ўсіх:

— Смейцеся, смейцеся! Памрэ гэты — i гэтага абсеруць!..

1987

АРОЛ

У студзені шасцідзесятага года я быў госцем пленума Саюза пісьменніісаў Украіны, які праходзіў у Львове i быў прысвечаны апавяданню i нарысу. Светла помніцца ён i дзелавой атмасферай, i сустрэчамі, знаёмствамі, i выступленнямі перад чытачамі, i яснымі днямі з багатым чысцень кім снегам у маляўнічым, вельмі ўкраінскім горадзе.

I Чыжам помніцца, адным з хрушчоўскіх вундэркіндаў.

«Гэта не чыж — гэта арол!» — нядаўна на адпаведнай нарадзе гукнуў гарачы Мікіта Сяргеевіч.

Новае адкрыдцё, яшчэ адна панацэя — карміць свіней сырою бульбай...

У зорныя дні «каралевы палёў» адна з вясковых жанчын, рукі якое добра ведалі зямлю, недаўмявала пера да мною: «Якая ж яна тут у нас каралева? Во каралева!» I наказала на свой агарод, дзе густа, хораша цвіла бульба.

Па просты чалавечы сэнс i пра Чыжа гаварылася: дзе яна, тая дурная свіння, што не захоча варанай, цёпленькай бульбяной тоўчанкі з мучною вобмешкай, a кінецца да сырое, халоднае бульбы?..

Аднак ён стаяў перад намі, на трыбуне пленума, нярослы, непаголены мужычок у валенках з галёшамі, ён гаварыў, i не абы-як, а зверху:

«Пішыце так, як мы працуем! — i ў заключэнне: — Цяпер я пайду, а вы яшчэ пабалакайце...»