Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Вечар наш быў вясёлы — як пасля чаркі. Нават i з небывалай дагэтуль «музыкай»...

* * *

Зімой, пад канец сорак пятага года, на ўскраіне зруйнаванага Мінска, каля драўляных домікяў, у адным з якіх я жыў, у горад часта вярталіся грузавікі з доўгай драўнінай, на бясконцую адбудову.

Неяк увечары два з тых лесавозаў спыніліся ўзбоч вуліцы, салдаты ўнутраных войскаў забеглі ў дом да знаёмых дзяўчат, a сваім памагатым, палонным немцам, дазволілі зайсці ў іншыя домікі — пагрэцца.

Нас у пакойчыку было чацвёра: старая маці, маладая жонка, маленькая дачка i я, нарэшце, уладальнік жыллёвай плошчы — цэлых дзесяць метраў!

Ашушканы немец прысеў перад грубкай, у якой гаманіла полымя, пагрэў далоні, потым пачаў гаварыць, балазе ўжо трохі набыльваў «паруску» :

— Цайтунг шрайбэн, радыё шпрэхэн: скоро, скоро нах гаўзе, домой... Унд ніхт скоро, ...твою мат!

Як i не лічачы гэта лаянкай.

Дробязь, a ўспамінаецца. Нядаўна я прыгадаў гэта жонцы. I яна дадала, што я забыўся — як той немец скардзіўся i на харч:

— Hyp суп унд хлеп, онэ путтэр!..

Без масла, значыцца.

А я тады, — таксама жонка мне нагадала, — расказаў яму, як нас кармілі ў іхніх лагерах. I немец змоўк.

Бо ведаў, можа, i значна большае — пра страшны лес палонных чырвонаармейцаў...

1990

ЗАКАЗ I ПРОСЬБА

Пазнейшы наш прэзідэнт В. Казлоў вясной сорак сёмага года быў першым сакратаром Мінскага абкома партыі. Пасля Перамогі прайшло толькі два гады, a ўжо шчымела жаданне ўвекавечыцца ў слове. Ён так i гаварыў: трэба роман. Разумеецца, пра яго. Гаварылася гэта двум нашым маладым таварышам, якіх узяцца за той роман угаворваў ці толькі сам натуршчык, ці i з нейчай дапамогай — я ўжо не памятаю, як i таго, чаму яны не ўзяліся. Затое добра помніцца, як зверху прысланы ў Саюз пісьменнікаў адказны сакратар выклікаў мяне i ўрачыста прапанаваў «дапамагчы Васілю Іванавічу з кнігай». Што азначае такое «дапамагчы», я ўжо чуў i таму яшчэ ўсё памаладому нявыхавана адказаў: «Няхай ён піша сваё сам. I я буду сваё». Нешта так. A ўжо дакладна помню, як адказны здзівіўся: «Ты яшчэ пашкадуеш!..»

Другая спроба ўцягнуць мяне ў падобную службу была зроблена праз дзесяць гадоў. П. Машэраў узначальваў тады Брэсцкі абком партыі. З Пятром Міронавічам мы пазнаёміліся ў пачатку пяцьдзесят трэцяга, калі ён кіраваў камсамолам рэспублікі i рупліва ўдзельнічаў у арганізацыі часопіса «Маладосць». Свойскі ў абыходжанні з намі, першым рэдакцыйным калектывам, мне ён, як часамі здавалася, нібы крыху сімпатызаваў, у гутарках сам-насам збіваючыся з «вы» на «ты». I вось неяк увечары ён пазваніў мне з Брэста дахаты, што трэба было б сустрэцца. A неўзабаве мы i сустрэліся, у оперным тэатры, перад пачаткам нейкага ўрачыстага сходу. Зноў «вы» i «ты», нават пад руку ўзяў на хаду. I горача гаварыў пра тую партызанскую брыгаду, у якой быў камісарам, пра вельмі дастойнага таварыша Р., камбрыга, які варты значна большага, чым пра яго пакуль што вядома. Словам — патрэбна кніга. А мне аніяк не хацелася брацца за гэта. I адчувалася ў агітацыі штосьці «не да канца»: бо як жа гэта пісаць пра камбрыга ды пра брыгаду без камісара-Героя? Я яшчэ ўсё маўчаў. I тут ён сам незнарок дапамог мне, сказаўшы: «Я падумаў, што гэта найлепш зрабілі б два чалавекі: ці Смірноў, ці ты». Сяргей Сяргеевіч якраз тады вёў свае брэсцкія пошукі, i з Машэравым яны сустракаліся часта. Ухапіўшыся за гэты, няхай сабе i міжвольны, тактычны промах таварыша сакратара, я ціскануў у той бок, на Смірнова: вядома ж, лепей, каб ён — усё-такі пісьменнік рускі, маскоўскі, кніга адразу пойдзе шырэй i далей... Потым Анатоль Вялюгін, зямляк i сябар Машэрава па школе, перадаў мне яго нездавальненне... A ўсё ж стаўленне яго да мяне, хоць i з пэўнымі перападамі, дзякуючы падшэптам зацікаўленых асобаў, у асноўным было прыязнае, яшчэ больш за дваццаць гадоў.

Трэці заказ такога характару ўлетку пяцьдзесят шостага года прыйшоў пісьмова, з маскоўскага выдавецтва «Госполитиздат». I не пра роман або кнігу, а пра мастацкі нарыс у серыю «Людзі вялікага лесу» — пра старшыню распраслаўленага калгаса К. Арлоўскага. Я адказаў, што тэма мяне не цікавіць, што ў нас ёсць людзі не менш дастойныя, пра якіх варта было б напісаць, але яны «не ў модзе». I назваў, для прыкладу, першага сакратара Любчанскага райкома партыі П. Жалезняковіча. Выдавецтва адрэагавала хутка i канкрэтна — дагаворам. Адступаць не было як. Ад гэтага пачаўся нарыс, у «Полымі», паку ль я хварэў, названы «Сэрцам камуніста», што мне даўно карціць, хоць з пэўнай няёмкасцю, а раней нават з рызыкай, замяніць на сціплейшае — проста «Павел Арсеньевіч».

У гэтага светлага чалавека было жывое, актыўнае жаданне, якое сяму-таму, па сытай ляноце або надзьмутай недалёкасці, здавалася ледзь не дзівацтвам, — увекавечваць памяць пра тых з народа, хто гэтага варты, шанаваць сваю гісторыю. Ці гэта помнік па цэлай вёсцы мірных жыхароў, як яно суха гаварылася пра дзяцей, жанчын i старых, па-зверску знішчаных фашыстамі; ці помнік на партызанскіх могілках, з пералікам імён; ці помнік аднаму заходнебеларускаму падпольшчыку, закатаванаму санацыйнай паліцыяй, — усё такое, яшчэ да афіцыйна-масавага «ніхто не забыты, нішто не забыта», рабілася або па асабістай ініцыятыве, або пры непасрэдным удзеле Жалезняковіча. Ba ўсіх тых раёнах нашага Наднямоння — Мірскім, Любчанскім, Карэліцкім, — дзе яму, не па здароўі нястомнаму нізавому падзвіжніку, давялося працаваць.

На заказаны мне нарыс, так сказаць, помнік яму самому, Паўла Арсеньевіча ўгаварыў я не адразу. А пра другіх стараўся ён настойліва. Праўда, i мякка, нават весела. Наогул ён быў вясёлы i дасціпны. Дарэчы, з яго расказаў я выкарыстаў некалькі вясёлых момантаў у сваіх лірычных запісах. Расказ старога карчмара местачковым дзецям пра паравоз; масла, насычанае матам упаўнаважаных; кіслае малако, якім таксама можна даганяць Амерыку; сёе-тое яшчэ...

У нарысе я не сказаў, што ён, Жалезняковіч, — сын свяшчэнніка, што яго старэйшы брат пасля бацькавай смерці святарыў у іхніх Ярэмічах. Сам Павел выразна, падкрэслена намякнуў, што «пра гэта не варта». А яно якраз i лепш было б — сказаць усё па праўдзе. На такім фоне i рэвалюцыянер выглядаў бы жывей. Дый брат яго быў не звычайны поп, а чалавек пасвойму прагрэсіўны, паважаны i ў парафіі, i ў школе, дзе ён выкладаў закон божы, пра што ў сваёй кнізе «Лесам пазнанае» (раздзел «Гняздо паэтаў») піша яго былы вучань Уладзімір Калеснік. A нядаўна брат майго другога сябра, паэта Алеся Мілюця, які загінуў на фронце, расказваў, як айцец Віталій, праязджаючы цераз іхнія Скорычы, кожны раз спыняўся, каб зайсці да Алеся, пагаварыць пра родную літаратуру, паслухаць новыя вершы. Бо i сам крыху пісаў у заходнебеларускія газеты, выступаючы супраць уладнага апалячвання праваслаўнай царквы. У адной ca сваіх першых пры Саветах пропаведзяў— землякі памятаюць дагэтуль — ён раіў не епяшацца крыўдаваць на новую ўладу, не ўспамінаць, як там каму пры Польшчы жылося, бо «добрая мачаха — усё-такі не родная маці»...

Увосені сорак першага года, калі я прыйшоў з палону, Паўла яшчэ не знаў, толькі пачуў пра яго добрае слова ад брата Мішы. Хтосьці тады расказаў мне, як два гады перад гэтым сустрэліся браты Жалезняковічы. Герой камуністычнага падполля, пажыццёвы вязень пасля адседжаных трынаццаці гадоў, i свяшчэннік, няхай сабе i не вінаваты перад новаю ўладай, але ўсё-такі поп. «Суха сустрэліся. Як чужыя...» A нядаўна пра тую сустрэчу я пачуў дакладнейшае, непасрэднае.

Вызваліўшыся з турмы, дабраўшыся праз усю ваенную Польшчу i вольную «ад паноў» Заходнюю Беларусь у родныя мясціны, знясілены Павел не пайшоў у братаву хату ў Ярэмічах, a спыніўся ў сям'і свайго старэйшага таварыша па падполлі i турме, Уладзіміра Царука, які вярнуўся крыху раней, бо ў дарозе яны выпадкова разлучыліся, дома яго не было, працаваў у райцэнтры. Сын ягоны, тады шаснаццацігадовы Шура, расказваў мне, што неўзабаве пасля прыходу «дзядзькі Паўлушы» да ix пад вечар завітаў айцец Віталій, зблізку знаёмы, Шуру, нядаўняму вучню сямігодкі. Камуніст i святар абняліся, пацалаваліся i да позняй ночы прагаварылі. «Усё ж такі браты!» — расказваў Шура, у нашы дні намнога старэйшы за ix абодвух у той далёкі вечар. Пра што яны гаварылі, яму не помніцца, дый не вельмі чуў, бо не лез да ix бліжэй, а што спакойна гаманілі — гэта ў памяці засталося. I такое яшчэ: гаворачы, айцец Віталій нібыта ўсё хацеў схаваць пад расу свой нагрудны крыж...