Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

I гаварыць мне трэба ўжо зусім адкрыта.

...Адзін з маіх незаменных, ціхі, глыбокі Фёдар Янкоўскі, які на працягу звыш трыццаці гадоў абдорваў мяне шчырай увагай i спагадай, даў мне калісьці тэмы дзвюх мініяцюр. Пра мацярок — сваю i чыюсьці, найдаражэйшае з успамінаў. А тры гады таму назад, калі я па яго запрашэнні выступаў у педінстытуце, якому ён, падзвіжнік роднага слова, аддаў i ледзь не палавіну жыцця, i найшчырэйшы максімум высакароднай душы, i нястомнасць багатага розуму, Фёдар Міхайлавіч узрадаваў мяне яшчэ адным пры знанием, якое — ужо ўслед яму — успамінаецца з асаблівай удзячнасцю. Адкрываючы тую літаратурную сустрэчу, ён расказаў прысутным тое, пра што я забыўся i тут шчасліва прыгадаў, а ён, аказваецца, памятаў, лічыў у нашых адносінах вельмі значным. Назваў адну з тых тонкіх драбніц, якія i паміж блізкімі людзьмі могуць стаць вырашальным зрухам у той ці ў іншы бок. У нашым выпадку пайшло ў бок станоўчы. У свой час я быў ці не самым першым чытачом яго мовазнаўчых работ, машынапісаў «Беларускай фразеалогіі» i кнігі прыказак. Пасля ён, таксама для першай праверкі, папрасіў мяне паглядзець рукапіс лірычных запісаў, названых ім «абразкамі». I вось праз два дзесяцігоддзі, ды на людзях, перад выкладчыкамі i студэнтамі, прафесар палічыў патрэбным у сваёй сяброўскай аб'ектыўнасці падкрэсліць тое, што пачуў ад мяне, першага чытача яго не мовазнаўчых ужо, a мастацкіх старонак. Нешта не літаральна так, як я яму сказаў, а па галоўным значэнні такое вось помніцца цяпер з яго заўсёды нягучных, нетаропкіх слоў:

«Сам ты вось, браце, кажаш як след, што табе трэба сказаць, i я ад цябе больш нічога, каб як ні прасіў,— не вазьму. Пішы сам».

Я i не браў, а ён не даваў. I далей чыталі адзін аднаго ў рукапісах, дзяліліся ўражаннямі, заўвагамі, пры натуральнай пільнасці да той далікатнай мяжы, якая падзяляе творчыя абавязкі аднаго i другога.

Так, дружа мой,— яшчэ далека была наша разлука, ніхто пра яе не думаў, а ты ўжо, як быццам у нейкім глыбінна-цьмяным прадчуванні, пасля не адной (ведаю па сабе) i зноў нялёгкай спробы пачаць, нарэшце, пісаць тое, чаго ніхто за цябе не напіша, што не павінна застацца незапісаным, ты мне яшчэ адну тэму вырашыў падказаць, уступіць, для магчыма належнага вырашэння.

Ідзе толькі пяты месяц пасля твайго пакутніцкага адыходу, твая сяброўка, былая памочніца, яшчэ ўсё не можа без болю, з патрэбным спакоем узяцца за разбор тваёй рукапіснай спадчыны. Яна тут незамянімая, бо найлепш чытае твой прыгожы, але нялёгкі почырк, тым больш дробненькі, чым больш ён быў «для сябе», на далейшую ўласную расшыфроўку. Пасля, чытаючы старонкі ды староначкі, паметкі ды паметачкі (словы — твае), яна, магчыма, знойдзе нешта i ў сувязі з драўлянай царквой i яе сівавусым старастам — нейкі накід або задание самому сабе, а то i намёк пра перадачу тэмы...

Не ведаю пакуль нічога. Ведаю толькі адно. , Што вось ужо ці не два гады ў маім «тэмніку» значыцца тое, што ты мне гаварыў, без намёкаў ды адыходаў, адкрыта перадаючы сваё. Як быццам мне лягчэй будзе справіцца з тым, што перажыў ты сам, што бачыў, чуў у той жахлівы час, i дзень, i хвіліны. I я баюся, што будзе ў мяне не тое, не так. Але ж i мне ўжо няма калі лішне спадзявацца на больш адпаведны настрой, нельга i гэта адкладаць, як адкладаю нямала таго, што «ўразіла розум i сэрца» i не павінна пайсці ў нябыт.

I вось я пішу, запісваю тое, Што ты мне расказаў, што табою было перажыта на ўсю душэўную глыбіню.

Аднаго не ведаю, i ўжо няма з кім удакладніць, калі яно, тое здарэнне, адбылося — перад тваёй сямейнай трагедыяй ці пасля таго, як у полымі хаты, што так нядаўна стала родным гняздом для цябе, першай жонкі i першай дачушкі, якія загінулі ў варожым агні, а ты не змог ім памагчы?.. З якім цяжарам у душы ты, салдат недарэчнай фінскай вайны, недастрэлены снайперам, недамарожаны за дзень ва ўпадзіне паміж карэльскімі сумётамі, ты, што цудам быў знойдзены ў акачанелай непрытомнасці i да лета вылежаны ў шпітальных пакутах, потым адпушчаны ў сельскую школу, з якое пайшоў у шынельную масу, ты, надзелены крыўдна кароткім шчасцем кахання, бацькоўства, любімай працы... Гэтага я не чуў ад цябе тады, калі ты дзяліўся са мною тэмай,— пра гэта я потым пачаў разважаць, а тады не стаў распытваць, a гаварыў табе, каб не спяшаўся адступаць сваё, запаветнае. А потым, калі и так мала — сёння бачыцца — наведваў цябе то дома, то ў бальніцы, пра такое распытванне i не падумалася...

Пасля таго мінскага акупацыйнага адвячорка, калі ты, падпольшчык, балюча адчуў, што ўжо, здаецца, i выследжаны, ты будзеш яшчэ i ў сядле, на партызанскім кані, на якога цябе, маладога настаўніка з мужна затойванымі пакутамі ад франтавога ранення, будуць часамі падсаджваць сябры, а яшчэ пазней, на працягу пасляваенных гадоў, таварышы па разведцы i цёткі ды дзядзькі ў падмінскіх вёсках будуць з пашанай — найбольшая ўзнагарода! — гаварыць пра тваю колішнюю спакойную мужнасць i светлую чалавечнасць...

Гэта будзе пасля. Яно i было. Я гэта чуў таксама, i неаднойчы. А тады, у сорак другім, у сваім адчайным асочанні, ты, можна думаць, талковы, непалахлівы сувязны, а знешне нярослы, чарнявы і, няцяжка ўявіць, збялелы юнак,— ты, стараючыся не пабегчы, не замітусіцца, спыніўся перад дзвярыма драўлянай царквы. Яна была пустая, дзень несвяточны, i навокал людзей не было. Каля дзвярэй — твой момант! — стаяў пажылы чалавек. Усаджваў ключ у вялікі навясны замок. Няспешна, па-гаспадарску замыкаючы святыню перад тым, як самому падацца дахаты.

За трыццаць з гакам гадоў, щто я цябе бачыў i чуў, нешта не помніцца тзайго крыку. Заўсёды ціха, па-твойму кажучы, акуратна. Ну, а тады? Тады ты сказаў чалавеку сваё так ціха, так блізка, што ён цябе адразу зразумеў. За словамі, так незвычайнымі, неадпаведнымі ды нечаканымі чалавеку адчулася страшная праўда. Ты папрасіў, каб ён не замыкаў, што ты хочаш тут памаліцца. Ён павярнуў свой ключ у іншы бок, асцярожна выняў ca скабы дужку замка, ціхенька рыпнуў старымі дзвярыма — i ты ўвайшоў у пустую царкву...

Сёння мне трэба пашкадаваць, што за столькі пасляваенных гадоў не сабраўся зайсці ў тую несамавіта-сціплую будыніну, каб найбліжэй да праўды ўявіць, як ты — напэўна ж упершыню, бо камсамолец, настаўнік — апынуўся ў той падіконнай, сцішнаватай пустаце i цішыні, гатовай адгукнуцца i на шэпт, у тваёй магчымай пастцы, за сценамі якое смяротная небяспека, ад якое ты абаронены толькі даверам да невядомага чалавека з ключом...

Тут у мяне яшчэ большае шкадаванне, бездапаможная прыкрасць,— што не змагу ні праверыць, ні здагадацца, як доўга ты там прабыў, дзе заставаўся стараста: ці ён замкнуў цябе на нейкі час, ці за та бой увайшоў, можа, нават схаваў у надзейным месцы, хоць бы — Божа, даруй! — за алтар, ці гаварылі вы штосьці, ці зводдаль былі, пакуль ты «маліўся», ці ён выглядаў на двор?.. Ён жа, вядома, таксама баяўся, разгублены быў, здагадваўся, хто ты... Тут я ў здагадках бездапаможны. А прыдумваць прыблізнае — не хачу.

Мне, відаць, дастаткова тое апоры, якую меў, перш за ўсё, ты — безвыходны i рызыкоўны давер да чалавека, той давер, тая ўдзячнасць, якія ты там адчуу i вынес адтуль у прыцемак зруйнаванага горада, з-паміж руінаў якога табе яшчэ трэба было звышасцярожна ды звышрызыкоўна выбрацца — ці зусім, у вёску сваю, ці да адной з надзейных явак...

Пішу, i вось якраз цяпер успомнілася, як я, ратуючы блізкага чалавека, тапіўся ў моры i сам. Пайшоў на дно i яшчэ вынырнуў, нават падумаў: лягу на спіну, перадыхну i тады... I лёг, здавалася, як трэба, але ізноў пацягнула на дно... Аднак жа вынырнуў яшчэ!.. I тут убачыў, што ад берага да мяне шыбуе — i гэта заўважылася! — аднарукі мужчына. Потым даведаюся, што ён марак, капітан, франтавы інвалід. А тады, даплываючы, ён закрычаў:

«Толькі не цапай!»

Цапнуў мяне ён сам: сваёй учэпістай за маю, ніжэй плечука. I гэтага хапіла — я ажыў, я адчуў сябе на вадзе!..

Параўнанне, відаць не надта далёкае. Бо i ў мяне ж быў страх. Ці не апошні? I не толькі за сябе...

Чалавечае разуменне. Чалавечны давер. Адчуванне рукі.