Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Пра тое, што было далей, на тым двары, — тут ужо мае ўяўленне зыходзіць з расказу таго засядзелага мінскага госця. Пасля вайны сяды-тады прыязджаў на радзіму, але не ў сваю вёску, а да швагра ў суседнюю, дзе жыў i наш Міша. Не помсціў брату з братавай... Ды я спачатку не пра гэта.

Наша маці, калі паліцаі, спешыўшыся на вуліцы, на двары білі яго нагайкай (яшчэ адна традыцыйная «сила оружия») i прыкладамі двух карабінаў,— маці ішла на ix ад незачыненай брамкі, i яны — нечаканасць? — спыніліся. Сусед-мінчанін пра гэта потым расказваў нам так:

— Кіёк свой узняла i, трасучы ім на таго, што з нагайкай: «Міша, Міша, пабойся Бога!..»

Так яно спрадвеку называлася — сумленне, чалавечнасць — словам Бог, з вялікай літары.

Тады яны, паліцаі, былі ападлелымі яшчэ не да самага дна. Гэта прыйшло пазней, пад восень i зімой, калі i ў нашай мясцовасці як след заварушыліся парызаны, калі да подласці здраднікаў далучыўся страх за ўласную скуру, калі яны сваю злосць на «бандытаў» пачалі зганяць на ix матках i дзецях.

I вось той крывавы Міша... Ажно горка i гідка, што ён таксама так называўся... Тады ён сваё задание выканаў толькі напалавіну. Нават i біць спыніліся — пакрычалі яшчэ i паехалі.

Стары мінчанін, я паўтараю, не помсціў брату i братавай, стаў вышэй над уласніцкай цемрай. Аднак i пачужэў ім да канца. А нашаму Мішу ён, у швагравай хаце, i сам, як наша маці ў той яго найстрашнейшы дзень, таксама ўжо стары, нямоглы, з няпоўнай чарачкай у дрыготкай руцэ гаварыў:

— Ну, Міхаіл Антонавіч, за светлую памяць цёткі Настулі!

I не адзін раз так — за многа пасляваен-

ных гадоў. I ці ж гэта не гордасць за маці?

* * *

А яшчэ i такое, што мне здаецда таксама адзнакай сілы, можа, нават i мужнасці,— гумар, які ў яе быў, як там часамі ні жылося.

Нядаўна ў вёсцы (не нашай) мне расказвалі, як раней, пры Польшчы, з ляснога хутара, з-за Нёмна сюды прыходзілі на вечарыны пяць братоў з адной хаты. «Усе як адзін, толькі i розніцы, хто маладзейшы, хто старэйшы». З бутэлькай. Вып'юць у сваёй цёткі, прыйдуць на танцы, іхойдуць польку, дык нікому тутэйшаму ў той хаце ўжо i месца няма. «Сённячы, праўда, клуб у нас, але ж i танцаваць ужо няма каму. А тады!..»

Наша старэнькая маці казала калісьці, таксама ўжо даўно:

— Пяць хлопцаў у мяне, i ўсе адзін на аднаго не ггадобныя. Кожны сам у сваю с... удаўся!

I смяялася.

I ніколі, быўшы дарослымі,— заатэхнік, святар, земляроб, будаўнік, літаратар,— ніколі мы ўсе пяцёх разам пры ёй не сабраліся.

1988

РУКА

Toe драўлянай царквы ўжо даўнавата няма. Ей не месца было сярод высозных, уладна разлогіх гмахаў, яна даўно муляла вока бацькам горада, i яе паспелі неяк неўпрыцям прыняць, а месца па ёй загладзіць асфальтам раней, чым прыйшлі гады пэўнай евабоды i ў справах набожнасці. Яна мне помніцца не купаламі, якія сяк-так узвышаліся, не асцярожным звонам, які i мне даводзілася пачуць, a сінявата-шэрай сціпласцю ашаляваных сценаў. Гмахі навокал раслі, узвышаліся, а яна понізу каля ix тулілася, нібы вясковая бабуля ў гарадской радні, што вунь ажно як павыходзіла ў людзі.

У кніжцы-альбоме «Мінск на старых паштоўках» царква тая на адным з дарэвалюцыйных «відзікаў» нават крыху вышэйшая паміж драўляных асабнякоў, наўзбоч мураванак на дватры паверхі, слупоў з дратамі ды ліхтарамі. А на пярэднім плане, вышэй за царкву, бачыцца каменная капліца, з нейкай прэтэнзіяй на ўзорыстае хараство. Перад капліцай, яшчэ бліжэй да таго, хто глядзіць на паштоўку, рэдкія слупкі дэкаратыўнай агароджы, а далей, перад царквой — штакетнік ледзь не вясковага плота.

На маёй пасляваеннай памяці ані капліцы, ані іншага невысокага акружэння царквы ўжо не было. Дарэчы будзе тут працытаваць з подпісу пад паштоўкай:

«Цяпер на гэтым месцы сходзяцца вуліцы Савецкая, Мяснікова i Бабруйская. За капліцай стаяла невялічкая царква, узведзеная для чыгуначнікаў у 1890 г.»,

Апошні сказ у подпісе хоча прывесціся асобна:

«Абодва будынкі не захаваліся».

Такая знаёмая ды нявінна-сучасная прастата!

Ажно маленькі сын успомніўся. Разбіў прыгожы кубачак з чайнага сервіза, i маці, вядома, злуецца, ушчувае распусніка, а той, амалі ужо трохгадовы філосаф, спакойна, важна адказвае, адкапыліўшы ніжнюю губку:

«Ён — вельмі — любіць — ражбівацца».

Так, царкву тую, трэцюю на ўвесь наш, тады блізу мільённы, горад называлі Чыгуначнай — гэта я памятаю. Калі яна збудавана — даведаўся з подпісу пад рэпрадукцыяй са старое паштоўкі. Калі ж захацела разбіцца — у памяці не засталося. Скажам, як адыход у вечнасць тое вясковай бабкі, што дажывала каля знатнай ды апаратнай радні.

Па тым, што царква «не захавалася», не была знішчана яшчэ перад вайной, можна меркаваць, што яна i тады працавала. Зрэшты, не ведаю, а спытацца няма ў каго. А што ў гады гітлераўскай акупацыі ў царкве гэтай званілі i маліліся, як i пасля вайны гадоў некалькі, гэта ўжо мне вядома: што чуў, што бачыў. Хоць сам зайсці ў яе i не сабраўся.

Як i ў найбольшую з трох у сталіцы. Праўда, аднойчы перад Вялікаднем, на ўсяночную, якая хораша помніцца мне з вяскова-местачковага маленства, паспрабаваў праціснуцца цераз знадворны натоўп i — не змог. Быў толькі неяк у Аляксандра-Неўскай на Вайсковых могілках. Потым прыйшлося ўбачыць у газеце, што гэтая невялікая i прыгожая святыня, у аслоне высокіх дрэў, пабудавана па адным праекце з той, што красуецца каля крывава-славутай балгарскай , Шыпкі (проста шыпшыны), у вёсцы з такою самай назвай. Прыемна ўспомнілася, як я там быў, i на гістарычных скалах, i ў даліне, каля царквы, куды больш велічнай, чым яе мінская адпаведніца.

У Чыгуначнай царкве, пакуль яна жыла, меўся, вядома, i стараста.

I я яго ведаў. Не так, каб зусім ці бліжэй, а ведаў, чый ён цесць. Нават адзін раз сустрэўся i вітаўся за руку ў сямейным застоллі. Зяць яго, вядомы навуковец i паэт з першага пакалення беларускіх савецкіх інтэлігентаў, гадоў некалькі быў маім суседам па пад'ездзе. Асаблівай блізкасці не было, проста прыязнасць людзей адной прафесіі, са значнай розніцай ва ўзросце i ў чынах. Але аднойчы, калі ў кватэры на два наверхі ніжэй было нейкае святкаванне, запрасілі i нас. Жонка пайсці не змагла, i я спусціўся ў той шумны вечар адзін.

Вечар — як вечар, людны, вясёлы. А я з яго найвыразней запомніў сівавусага, статэчнанегаваркога дзядка — таго царкоўнага старасту. Сядзеў, маўчаў, выходзіў моўчкі, моўчкі вяртаўся. А потым настаў той час, калі дзядок з кішэні сваёй камізэлькі выцягнуў за ланцужок спрадвечную цыбуліну ці не славутага «Паўла Бурэ», паглядзеў на стрэлачкі, схаваў свой непадкупны жыццямер i з поўным правам на гэта сказаў... Каму сказаў? — сыну, з сям'ёй якога прыйшоў, i зяцю, гаспадару, хоць абодва яны i на сёмым дзесятку, i акадэмікі, фізік ды лірык, а тым не менш:

«Хлопцы, пара канчаць. Заўтра рабочы дзень».

Як той шум аціхаў ды канчаўся — не помніцца. А да вобраза статэчнага дзядка трэба дадаць, што жыў ён на ўскраіннай, ледзь не вясковай вуліцы, ва ўласным драўляным доме з добрым агародам i садком. Набожны быў i адпаведна пісьменны. Нават як быццам i вершы пісаў, меў свае дяжкасці з рыфмай. Адзін з сяброў яго зяця казаў, што як толькі стары адразу ці неўзабаве пасля вызвалення Мінска ў ліпені сорак чацвёртага дачуўся пра шчаслівы лёс дзяцей, якія з сем'ямі былі ў эвакуацыі, у старасты натхніліся радкі:

Дорогие деточки, увы,

Вы остались живы!..

Чаго добрага, а то i хутчэй за ўсё, гэта прыдумана самім зяцевым сябрам, чалавекам весела-з'едлівым, аднак да вобраза дзядка яно i прыліпае, калі яшчэ да гэтага бачыць i акуляры, i абмакнутае пяро...

Усё яно так, але ж мне трэба гаварыць пра іншае, сур'ёзнае, дзеля чаго i ўвесь уступ.