Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

З падтэкстам бачыцца мне ўвесь той нагавор. Балюча было ад падазрэнняў, чытаючы i ў «заявлении», i ў пратаколах перадсмяротнае трызненне блізкага чалавека... Няўжо i гэта было патрэбна толькі для таго, каб так ламаць i зламаць упартую ахвяру?

Я паўтараю — як гэта добра, радасна, што нагавор той не зашкодзіў, што Клісенка дажыў да часу, калі ў яго сталі зноў пытацца пра Валодзю, i сумленна сказаў пра яго тое, што так прычынілася да зразумення, да апраўдання хоць пасмяротнага. Свет не без добрых людзей, i шкада, што падзякаваць ім ужо нельга.

У прачытаным мною для тэмы маёй, занатаваным ёсць i развагі аднаго з тэарэтпыкаў мужнасці. З вышкі сваёй ён «аб'ектыўна» прымервае ды акрэслівае, хто з пакутнікаў як зламаўся, як ён мог не зламацца i як гэта, бачыце, добра было б, каб i тут герояў было ў нас як найбольш. Такое адчуваецца ў гэтай дасужай філасофіі.

Назаву два імені.

У пісьме да Аляксандра Салжаніцына Варлам Шаламаў, турэмна-лагерны пакутнік з дваццацігадовым стажам, піша так:

«...Я за свае два следствы не падпісаў ніводнага пратакола супраць самога сябе i ніякіх прызнанняў не даваў — толк быў той самы. Далі тэрмін i так. Да таго ж на следстве мяне не білі. A калі б білі (як з другой палавіны 1937 года i пазней) — не ведаю, што я зрабіў бы i як бы паводзіў сябе». А праз два гады, у іншым пісьме, паўтарае: «Я не ведаю, як бы я трымаўся, калі б мне іголкі ўсаджвалі пад пазногці».

Аўтар «Архіпелага ГУЛАГ», з навуковай грунтоўнасцю апісаўшы пяцьдзесят два спосабы катаванняў, кажа пра тых, хто не вытрымліваў:

«Чалавек дзейнічае напалавіну свядома або зусім несвядома, дык за яго паказанні не трэба на чалавека крыўдзіцца».

I далей, пры ўсёй эпічнай стрыманасці гэтага, таксама нетэарэтыка мужнасці,— такі прарыў у сардэчную, мудрую чалавечнасць:

«Брат мой! Не асуджай тых, хто трапіў у такое, хто аказаўся слабым i падпісаў лішняе...»

Не кожны мог быць героем. Аднак каму ж яно дадзена — права рабіць такую праверку мужнасціі

Я не ведаю, колькі ён перанёс, мой брат, ці на долю яго выпалі ўсе катаванні, усе пакуты, якія можа вынесці чалавек. Мне вельмі прыкра, балюча, што ён зламаўся, i мне яго, роднага, вельмі шкада.

Аднаго з тых, каго было так многа, многа...

Праклён i ўсім катам, i кожнаму ладу, які на гэтым трымаецца!

СВАЁ

Я абавязаны яму жыццём.

Быў дзень, калі я, настолькі малы, што змог пралезці паміж радкаватымі металічнымі прутамі старога балкона, праціснуўся так i, з другога боку, упёршыся нагамі i ўчапіўшыся рукамі, пачаў пагойдвацца наперад ды назад. Пакуль не стала страшна i не закрычаў!.. Валодзя выбег на мой крык, паспеў схапіць за каўнер паліцечка. Старога, сіняга, якое я даношваў пасля двух старэйшых.

Я той чорны каракулевы каўнерык запомніў на ўсё жыццё. А на балкон той i на брук пад ім глядзеў у сорак дзевятым. I яшчэ раз, праз сорак гадоў, калі мне пазванілі пра муштук, успомніў таксама...

А мог жа я таксама i памерці разам з ім, нашым найстарэйшым. Калі б здзейснілася тое, што бацька вырашыў, калі з жонкай i меншымі ад'язджаў у вёску. Каб Ігнат, уладзіўшыся на прыходзе, забраў на выхаванне, на вучобу Мішу, а Валодзя, калі закончыць свой інстытут i стане працаваць, а я тым часам падрасту, забраў мяне. Коля застанецца пры бацьках, каб вырасці гаспадаром.

Бацька памёр праз два няпоўныя гады. Мяжа паміж Загорам i Адэсай варожа ўмацавалася. I з нашай замежнай вучобай нічога не выйшла.

У Валодзевым трыццаць сёмым мне было дваццаць. Многія там, куды мы меліся выехаць, у «ворагі народа» траплялі значна маладзейшымі. Курыў бы я, жывучы пры Валодзю, ці не курыў бы, як у Загоры, цяжка сказаць. Застаўся б ад мяне які-небудзь «вещдок» ці не застаўся б — таксама не скажаш.

Ёсць i такое яшчэ.

У першым раздзеле гэтай журботнай недасагі я расказаў, як адзін з маіх паплечнікаў па пісьменніцкім гурце, убачыўшы пасведчанне пра Валодзеву пасмяротную рэабілітацыю, высокаідэйна спытаўся, чаму я маўчаў, што брат мой быў рэпрэсіраваны.

Другі паплечнік, па гурце партызанскім, таксама мой трохі начальнік, вычытаўшы ў газеце пра знойдзены муштук, пазваніў ноччу па міжгароднім, паспачуваў і... зноў жа спытаўся, чаму я пра брата не казаў нічога раней.

У пасляваенным, літаратарскім, варыянце гэта прыдалося б для належнага выпраўлення майго «складанага» жыццяпісу, дапамагло б патаемным біёграфам.

Ну, a ў ваенным, лясным, чаго добрага, прыдалося б яшчэ больш. Асабліва — калі б адразу не «польскі памешчык», a «нямецкі шпіён». Ды таму, хто i сам быў два гады ў Германіі...

Як тут не радавацца жыццю?!

Магло ж быць i трохі не так...

1990

ЗА СВЕТЛУЮ ПАМЯЦЬ

Пра маці — зноў, праз дваццаць два гады пасля апавядання-эсэ «Ты жывеш».

* * *

Маладою яна была дужая, а смелая — заўсёды.

Жывучы ў вёсцы адна (мужык у горадзе, на чыгунцы), пабойвалася за малых. Неяк зімовым вечарам, у яшчэ незамкнёную хату нехта загрукаў, а потым i ўлез, уварваўся. Нейкі праезджы — у бурцы, аблеплены снегам, не адразу пазнала, што нецвярозы.

— Дай, баба, бляску на дарогу!

А яна — за край пустога чыгуна, які стаяў на прыпеку.

— Такога бляску дам,— размахнулася,— што ў вачах табе заблішчыць!..

Прагнала i замкнулася.

Расказвала пра гэта, прадучы, як пра даўнейшае. Змалку помняцца тыя бляск i чыгун.

* * *

У пачатку двадцатых гадоў, калі Адэса стала, нарэшце, надзейна савецкай, хтосьці з пільных «пазнаў» на вуліцы ў высокім, спраўным студэнце сельскагаспадарчага інстытута... нядаўняга белага афіцэра.

Гэта быў наш Валодзя, найстарэйшы з пяці братоў.

Пакуль справа выяснілася... Маці расказвала мне, найменшаму, ужо ў вёсцы, як тая страшная справа выяснялася. Многа чыгуначнікаў падпісалася пад заявай, што гэта ніякі не афіцэр, а сын рабочага, студэнт. Была i яшчэ адна акалічнасць. Не памятаю, ці гэта ў грамадзянекую, калі Адэса была чарговы раз некім акупіравана, ці яшчэ раней, наш бацька дапамог аднаму з камуністаў, сыну знаёмага па службе земляка, а той камуніст, па прозвішчы Кергет, з падпольнага стаў уплывовым i змог адудзячыцца. Словам, Валодзю даволі хутка выпусцілі. А пакуль справа выяснялася — усё для маці праходзіла вельмі няхутка. I ў чарзе каля турмы настаялася з перадачамі, i наглядзелася, наслухалася. Памятаю: «Як скажуць: «Выбыл в ЧК», дык яна, бедная, тут i самлее!..» Ездзіла да яго i на ліман, дзе вязні працавалі на здабычы солі. Змалку засела ў памяці незвычайнае слова, якое вось знайшоў у Грынчанкі, «украінскага Даля»,— кагат, вялікая горба. «Тачкамі, бедныя, соль тую вазілі ўверх, на кагаты». Відаць, вялікія яны былі, бо наш студэнт зваліўся з поўнай тачкаю з таго кагата, натоўкся дужа i вывіхнуў вялікі палец ці нават усю руку ў запясці«А галадалі як у турме! Кілька салёная без хлеба, а потым піць не даюць...»

I яшчэ што помніцца з матчынага расказу — вобыск у нашай кватэры.

Бацькі, відаць, не было, ён заўсёды быў «у дарозе». Інакш мама ўспомніла б яго, бо матрыярхату ў нашай сям'і не было — яна неаднойчы казала, што жыла са сваім вельмі дружна. Але ж i прывыкла за час замужжа да разлук, то карацейшых трохі, а то ўсё больш доўгіх, калі ён ездзіў ці на поўнач, у Пецярбург, пасля Штраград, ці на поўдзень, у Баку, у Батум. Гэта я пра той час, калі з пятнаццатага i да лета дваццаць другога ўся наша сям'я жыла ў Адэсе, разам. Прыйшлі з вобыскам ды з рэквізіцыяй, калі маці была адна, з трыма малымі хлопцамі. Калі ж i быў яшчэ дома Ігнат, другі са старэйшых братоў, таксама студэнт, дык ён, відаць, маўчаў: яму было лепш памаўчаць. А яна не хацела... «Жыдовачка нейкая, маладая яшчэ, а з ляворверам,— расказвала мне потым, па-вясковаму, без усякай палітыкі. — Усё маё найлепшае на стол паклала. Хусткі мае, i квяцістую, i каўровую, у вялікую клетку, i шалі два, цёмны i светлы... I кажа: «Эта я ўсё бяру». А я кажу: «А я не дам!..»