Завеi, снежань

Яўхім Глушак, аднак, раптам засмяяўся адкрытай, задзірыстай усмешкай. Задзірыста запытаў Дубадзела:

— Дак, можа, і мяне возьмецеся навучыць грамаце?

Дубадзел памаўчаў строга. Засунуўшы рукі ў кішэні шыняля, стаяў недаступны, непахісны. Паказаў, што не ўхваляе такога несур'ёзнага тону з такім пытаннем. Прамовіў важка:

— З табой не возьмемся. З табой асобы разгавор.

— Чаму ето?

— Ты знаеш.

Глушак раптам парывіста павярнуўся да Башлыкова. Башлыкоў убачыў проста перад сабой яго вочы: яны глядзелі востра, патрабавальна.

— А мяне чаму не завеце? — сказаў ён ціха, з выклікам.

Позірк быў такі смелы і ў тоне была такая ўпэўненасць, што Башлыкоў мімаволі прыгледзеўся: як бы нанава пазнаваў чалавека ў пінжаку. Як бы ўбачыў толькі што.

Башлыкоў не быў чалавекам вельмі ўражлівым. Усяго нагледзеўся і да ўсяго быў гатовы. І ўсё ж тое, з якой смеласцю, нават нахабнасцю глядзеў і пытаў гэты выкармак, адзначылася ў ім. Нібы судзіць, нібы загадвае!

Было ў тым, што адчуваў Башлыкоў, яшчэ адно: вось ён, адкрыўся сваёй сапраўднай сутнасцю, кулацкі выкармак. Паказаў сваё аблічча. Выказаў жаданне сваё.

«Чаму мяне не завеце?» Чаго захацеў!

— А я — пайду! — сказаў Глушак, нібы задзіраючыся. — Зразу пайду! Ей-бо! От хоць цяпер!

Па тым, як ён глядзеў і казаў, Башлыкоў адчуваў: пойдзе!

Башлыкова не дзівіла гэта: сярод такіх нямала ўжо бачыў, што гатовы былі. Толькі чаму гатовы былі, дзеля чаго? Гатовы — таму, што хацелі ўхавацца ад падаткаў, цёпла ўладзіцца, зашыцца. Каб дачакацца зручнай пары. Каб шкодзіць знутры.

— Пайду! Толькі скажыце!

— Ведаю, — дасведчана, лядзяна аб'явіў Башлыкоў.

— Не хочаце!

— Не хочам.

— Чаму? — наступаў Глушак. — Я здам усё! Рабіць буду, як усе. Старацца буду. — Позірк яго ўсё вастрэў. Усё нецярплівей унізваўся ў Башлыкова.

— Старацца вы будзеце, — губы Башлыкова працяла з'едлівая, мудрая ўсмешка. Уся іронія яго была ў гэтым «старацца».

— Старацца буду! — зацята вёў сваё Глушак. З рашучасцю, як самае пераконлівае, выказаў: — Што я, жыць не хочу?

Башлыкоў падхапіў гэта:

— Іменна таму, што жыць хочаце. Па-свойму! Па-кулацкі!

Ён сказаў з нудою на твары і з нудою ў голасе. Сказаў і адвярнуўся, паказваючы, што кончыў непатрэбную балбатню.

— Не хочаце! — пачуў ён.

Глушак прамовіў гэта так цвёрда і з такой нястрымнай злосцю, што Башлыкоў азірнуўся.

Іх позіркі сутыкнуліся. У вачах Глушака гарэла такая лютая нянавісць, што здавалася: ён любы момант можа кінуцца, учапіцца рукамі ў шыю.

— Не хочаце! Куды ж мяне? Куды ўсіх нас? На падсцілку! На гной! Ці — як вошы, пад ногаць!

Па тым, як казаў ён, Башлыкоў адчуў, што гэта — невыпадковае. Перадуманае. Што яно збіралася не сёння і вось — вырвалася.

І ад таго, што ён бачыў, якая лютасць за гэтым і якая смеласць у вачах кулацкага выкармка, ён адразу зразумеў, як небяспечны гэты тып. І як неабходна ўжыць належныя захады, каб яго абясшкодзіць.

Ён павёў гаворку з Ларывонам. Стараўся гаварыць разважна, стрымана, але ўзрушанасць не адступала. З ёю ён і пакрочыў з хаты.

На вуліцы ён увесь час адчуваў на сабе ненавідны, бязлітасны позірк Яўхіма Глушака. Недарэчна падумалася, што, калі з такім трапіцца сустрэцца на дарозе адзін на адзін!

Тады прыйшла іншая, цвярозая думка, важнасць якой ён адчуў адразу: вось такія тут і верхаводзяць! Разумеючы нядобрае значэнне гэтага факта, Башлыкоў падумаў турботна: «Чаму ён расхаджвае на волі?»

3

Яшчэ адна сустрэча выдалася асабліваю.

Ігнат Глушак — вядома ж, Глушак, — хударлявы, нервовы, лысы, з нейкай дзіўнай іроніяй ківаў, калі Міканор, Дубадзел, а потым і Башлыкоў тлумачылі прычыну прыходу, папракалі за адсталасць.

Да пары да часу маўчаў, ківаў лысаю галавою, а вочы, пільныя, хваравіта-неспакойныя, сцераглі, высочвалі і ўсё свяціліся іроніяй. Нібы паказвалі: вось слухаю, чакаю, калі разумнае што пачую, а няма ўсё, няма…

Не вытрываў хутка, рынуўся, запалены:

— От зганяеце ў гурт!..

— Не зганяем, а арганізуем, — адразу паправіў Башлыкоў. — У калектыў.

— Ну добра — арганізуеце. Зводзіце, нібыто. А хто — над гуртам… над калектывам будзе?

— Каго выбера агульны сход калгаса. — Башлыкоў без усмешкі дадаў: — Могуць і вас выбраць.

Ігнат зіркнуў строга, заявіў:

— Хрэн вы мяне, нібыто, паставіце!

— Паставім, калі выберуць! — Башлыкоў гаварыў такім тонам, што і сумнявацца не даваў.

Ігнат на момант задумаўся.

— Не выберуць мяне, — сказаў упэўнена, без шкадавання. Проста канстатаваў факт. Потым з выклікам, не вагаючыся, нібы радуючыся, заявіў: — А калі б і выбралі — я б не пайшоў! От!

Вочы яго свяціліся рашучасцю.

— Гэта — іншая рэч… — сказаў Башлыкоў.

— А чаму б я не пайшоў? — Ігнат глядзеў на Башлыкова так, нібы патрабаваў: ну, дапетры, вучоны чалавек! Адказаў сам, з гонарам: — Бо з такім кагалам, нібыто, зладзіць — не з маім харакцерам! Я пераб'ю палавіну!

Так казаў, што было відаць: не жартуе. Пераб'е. Жонка ля стала ўхапілася за галаву: што гаворыць!

— Ігнатко, што ето ты пляцеш? — амаль прастагнала яна. — Людзі і праўда падумаюць.

Ігнат зіркнуў на яе.

— За ето — знаеш што? — падчапіў яго Андрэй, дзядзька ў кажушку, што зноў аказаўся пры іх. Ён яўна пакепліваў дзеля начальства. — Засудзяць па закону!

— Ты, Андрэй, не лезь! Куды не просяць! Не сунь, нібыто, носа!

— Да дайце выказацца да канца! — распарадзіўся Дубадзел. У голасе яго чулася незразумелая Башлыкову злараднасць.

Міканор Глушак маўчаў, было відаць, неспакойны: пабойваўся, мусіць, што гэты несамавіты таксама выкіне што-небудзь на бяду яму.

Ігнат, здавалася, не мог бы ўжо спыніцца. Прагнуў дагаварыць, давесці.

— А чаму я перабіў бы? — зноў патрабаваў ён ад Башлыкова: дапетры. — А таму! Бо за кажным вачэй не зводзь! Тут жа стаў чалавека да за ім, нібыто, наглядчыка! Штоб глядзелі, як робіць кажны! Штоб сцераглі дабро! Вачэй не зводзілі! А не, дак такое наробяць! Расцягаюць усё па норах сваіх! І не ўгледзіш!.. Кажны, ён што? Да сябе добранькі! Да сябе грабе! От!

Башлыкоў спыніў Міканора, які абурана хацеў запярэчыць штосьці, сказаў дасведчана:

— Калгас хутка пераробіць гэту псіхалогію. У калгасе будзе іншая псіхалогія.

— Іншае? — засмяяўся горача Ігнат. — Адкуль яно возьмецца! — Не даў нікому слова сказаць, заявіў: — А я такога цярпець не магу! Я праўду люблю! А тых, хто за праўду, — не любяць!

— Гэта ў вас — адсталы настрой, — сказаў Башлыкоў.

— Дак от, я не пайду! — вёў сваё Ігнат. — Кеб і выбралі, не пайду! — Ён прыпыніўся на момант, востра зірнуў на Башлыкова: — Да і вы не паставіце! — выказаў непахісна. — Я — непаслухмяны, нібыто. Нязручны! А начальство ўсякае нязручных не любіць! Дак вы не возьмеце! А калі і возьмеце, дак патом — пад зад! А я етаго — не люблю! І не пайду адтаго!

Ён перачакаў пярэчанні Міканора, Башлыкова з усмешачкай, якая казала: гаварыце, гаварыце, не саб'еце! Было падобна, што і не слухаў нікога. Ледзь настала паўза, выказаў сваё:

— Дак вы і паставіце — каго?

Ігнат глядзеў з насмешкай, у якой былі і з'едлівасць і непахіснае перакананне ў сваёй мудрасці. Ён імкліва павярнуўся да Міканора Глушака:

— Яго паставіце! Паставілі ўжэ!.. А ён — які гаспадар, запытайце? Ну, Андрэй, скажы, — загадаў ён раптам дзядзьку ў кажушку.

Дзядзька падумаў, аўтарытэтна адказаў:

— Міканор — чалавек сазнацельны, ідзейны.

— «Сазнацельны, ідзейны», — перакрывіў яго Ігнат. — Гаспадар ён які, пытаю!.. Гаспадар ён, — сказаў Ігнат дзіўна зларадна, — нібыто з г… пуля! От які ён гаспадар!

— Вы дарэмна абражаеце, — нелагодна сказаў Башлыкоў. Дубадзел падтрымаў яго.

Ігната гэта яшчэ больш запаліла.

— Я праўду кажу. Ён і ў сваёй гаспадарцы не быў ніколі гаспадаром. Поля сам, можна сказаць, адзін не абрабіў. Бацько ўсё. Ці пад бацькавым наглядам. Няпраўду хіба, Міканор? — бязлітасна сказаў ён да цяперашняга старшыні. Той, гнеўны, не адазваўся.