Potop, tom drugi

narychtowane — wycelowane.

kaduk (z łac. caducus: niczyj, bezpański) — tu: diabeł, zły duch.

puszka (daw.) — działo, armata.

arkanum (z łac.) — sekret, tajemnica.

zali (daw.) — czy, czyż.

remedium (łac.) — środek zaradczy, lekarstwo.

wańczos — drewno przygotowane do wyrobu mebli.

siła (daw.) — dużo, wiele.

audaces fortuna juvat (łac.) — odważnym los sprzyja.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

pyżgać (reg.) — uciekać, rzucać się.

transporta — dziś popr. forma M. lm: transporty.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

pod wiechę — tj. do karczmy, której znak rozpoznawczy zwyczajowo stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

hippocentaurus (łac., mit. gr.) — centaur, pół-koń, pół-człowiek; tu: przezwisko żołnierza lub herb szlachecki.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

jaszcz (daw.) — skrzynia na dwóch kołach do przewozu amunicji.

komput — liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

wenerować (z łac.) — uwielbiać, podziwiać.

parol (z fr.) — słowo honoru.

rakarz — człowiek zajmujący się wyłapywaniem bezpańskich psów, hycel; tu pogard.: oprawca.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

maźnica — naczynie do przechowywania smaru, smoły a. dziegciu.

kwacz — pędzel z pakuł lub szmat na kiju, używany do smarowania smołą, rozprowadzania farby itp.

Ucieczko grzesznych — jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii.

faszyna — umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

instygator (łac.) — podżegacz, inicjator, pomysłodawca.

krotofila (starop.) — żart, zabawa.

Laertiades (mit. gr.) — syn Laertesa, tj. Odyseusz a. Ulisses, bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.

Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny.

Mars (mit. rzym.) — bóg wojny, odpowiednik gr. Aresa.

Góra stękać poczyna, zaraz ujrzymy mysi ogonek — nawiązanie do powiedzenia: „góra urodziła mysz”, używanego w sytuacji, kiedy coś, co wydaje się wielkie i ważne, okazuje się małe i niewiele warte, a. gdy czyjeś wielkie zapowiedzi lub wysiłki dają mizerny rezultat.

Zginie miasto Priama przez podstęp boskiego Laertydy… — przepowiednia, dotycząca Konia Trojańskiego, wymyślonego przez Odyseusza sposobu na pokonanie trojańczyków.

admirator (z łac.) — wielbiciel, entuzjasta.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

między Polaki — dziś popr. forma N. lm: między Polakami.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

molestissimus (łac.) — niezmiernie uciążliwy.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

wyjarzmiony — uwolniony z jarzma.

ptastwo — dziś: ptactwo.

zali (daw.) — czy, czyż.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

Wilia (daw.) — Wigilia.

faskula — pocisk.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Hrabiego Weyharda Wrzeszczowicza czekał bowiem gorszy los nawet od szubienicy — wedłu historyków hrabia Jan Weyhard Wrzesowicz rabował wsie w Wielkopolsce, po rozgromieniu jego oddziału na jesieni 1656 r. przez wojewodę kaliskiego ukrył się w sianie, został znaleziony i zatłuczony kijami przez pokrzywdzonych chłopów.

wotywa — msza odprawiana w szczególnej intencji, z jakiejś szczególnej okazji.

Te Deum laudamus — Ciebie Boga wysławiamy; pierwsze słowa uroczystego hymnu, śpiewanego przy wyjątkowych okazjach.

grasant — rabuś.

przebierać się (daw.) — podróżować, dostawać się dokądś.

instancja (z łac.) — tu: wstawiennictwo, usilna prośba.

deputacja (z łac.) — przedstawicielstwo, poselstwo.

do gardła — tj. do śmierci.

któren — dziś popr.: który.

babimostski — dziś popr. forma: babimojski; Babimost — miasto w płd. części Wielkopolski, dziś w powiecie zielonogórskim.

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — tu: majątek, dobra materialne.

partia — tu: oddział, grupa żołnierzy.

góralów — dziś popr. forma B. lm: górali.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

one — dziś popr. forma B. lp r.n.: ono, tj. to.

zali (daw.) — czy, czyż.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Bramo z kości słoniowej — jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

żydowski — tu: podły, interesowny; innowierczy.

nad nieprzyjacioły — dziś popr. forma N. lm: nad nieprzyjaciółmi.

godzinki — katolicka modlitwa liturgiczna, powstała z liturgii godzin, najbardziej popularne są godzinki ku czci Matki Boskiej.

poczet — orszak, grupa dworzan towarzyszących bogatszemu szlachcicowi.

exul (z łac. exulus) — wygnaniec, uchodźca.

Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) — senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.

królowa — Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667), księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

wilia — wigilia, przeddzień, wstęp.

kluba — własc. klóba a. kłóba: dyscyplina, ryzy, porządek.

wasza Uprzejmość i Wierność — tytuł grzecznościowy, jakim król zwraca się do szlachty.

observantia (łac.) — szacunek.

wojewód — dziś popr. forma D. lm: wojewodów.

takiego porządku, jaki w pospolitym prawie opisany — tj. legalnie ogłoszonego pospolitego ruszenia.

per consequens — konsekwentnie, (i tak) dalej.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.