Potop, tom drugi

potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) — popiół drzewny, złożony głównie z węglanu potasu, używany do produkcji mydła, szkła, ceramiki i nawozów, ważny przedmiot eksportu w XVII i XVIII w.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

ciebzie (reg.) — ciebie (wymowa kurpiowska).

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna.

onus, oneris (łac.) — ciężar, obciążenie; tu M. lm onera: ciężary, obciążenia.

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; kolejne omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

odżenie (daw.) — odegna.

stajanie — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

Furto niebieska — jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii; dziś w formie: Bramo niebieska.

Czarniecki, Stefan herbu Łodzia (ok. 1599–1665) — wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

zali (daw.) — czy, czyż.

do dnia (daw., reg.) — nad ranem, o świcie.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Buturlin, Wasilij Wasiljewicz (zm. 1656) — rosyjski bojar, dyplomata i wojskowy, w czasie ugody perejasławskiej w 1654 przyjął przysiegę od starszyzny kozackiej na wierność państwu moskiewskiemu, na poczatku wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 wraz z Bohdanem Chmielnickim dowodził połączonymi wojskami rosyjsko-ukraińskimi.

hetman wielki koronny — Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzionka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę).

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

brać zagonowa — drobna, uboga szlachta, utrzymująca się z własnej pracy na małym kawałku ziemi.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiać, obwieszczać) — ogłosić.

ptaszniczka — lekka, małokalibrowa strzelba myśliwska przeznaczona do polowań na siedzące ptactwo; zwana też cieszynką.

każden — dziś popr.: każdy.

bracia — dziś popr.: brać; tj. szlachta.

excito, excitare — podburzać, napuszczać; tu 3 os. lm cz.ter. excitant: podburzają.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) — stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi.

alias (łac.) — inaczej, albo też.

kasztelan kijowski — Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ok. 1599–1665), wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się).

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) — stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi.

jurydyka a. jurydyki (łac. iuridicus: prawny) — osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, nie podlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.

chorąży Koniecpolski — Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

szkuta — krypa, duży płaskodenny statek żaglowy lub wiosłowy, służący do przewożenia dużych ładunków rzeką.

jarmułka (z tur.) — mała okrągła czapeczka, kipa.

hajduk (z węg.) — zbrojny służący, lokaj.

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

wyderkaf (daw., z niem. Wiederkauf) —

szewiecki — dziś popr.: szewski.

egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) — ściąganie podatku na wojsko.

przesypywano kopce — kopce oznaczały granice posiadłości ziemskich.

kostera (daw.) — ryzykant, hazardzista, szuler, awanturnik.

żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.

personat (daw.) — ważna osobistość.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

humory — nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółci żółtej (cholerycznej) i czarnej (melancholicznej).

eksperiencja (łac.) — doświadczenie.

zali (daw.) — czy, czyż.

dies irae, dies illa (łac.) — dzień gniewu, ten dzień; pierwsze słowa średniowiecznej sekwencji (uroczystej pieśni) o końcu świata, wchodzącej w skład mszy żałobnej.

gomółka (daw.) — szybka, tafla szklana.

elekt — nowo wybrany król.

Gustaw II Adolf (1594–1632) — król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.

Krystyna Szwedzka (1626–1689) — córka Gustawa Adolfa, ostatnia z rodu Wazów, królowa Szwecji w latach 1632–1654, po przejściu na katolicyzm abdykowała na rzecz Karola Gustawa, potem starała się o elekcję kolejno na tron Neapolu i Polski; była mecenasem nauk i sztuk, uczyła się filozofii od Kartezjusza, pisała listy miłosne do jednej ze swoich dam dworu.

któren — dziś popr.: który.

Sodoma (bibl.) — mit. miasto nad Morzem Martwym, które Bóg zniszczył ogniem z nieba, karząc mieszkańców za rozpustę i brak bojaźni bożej. Według Biblii miało się to stać w XIX w. p.n.e. Jedynymi cnotliwymi ludźmi w Sodomie okazali się Lot, bratanek patriarchy Abrahama, i jego rodzina, zostali więc uprzedzeni przez anioła, ale podczas ucieczki żona Lota obejrzała się za siebie i zamieniła się w słup soli. Drugim zniszczonym wówczas miastem była Gomora, stąd dzisiejsze powiedzenie „Sodoma i Gomora”, opisujące chaos moralny lub bałagan.

obserwancja (z łac.) — szacunek, poważanie; tu: wierność.

orbis terrarum (łac.) — krąg ziemi, cały świat.

alians (z fr. alliance) — związek, sojusz.

chorąży Koniecpolski — Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

starosta jaworowski — Marek Sobieski herbu Janina (1628–1652), polski magnat, starosta jaworowski i krasnostawski, rotmistrz wojsk koronnych, starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego.