Potop, tom drugi

kahał — żydowska gmina wyznaniowa a. rada zarządzająca tą gminą.

infamis (łac.: niesławny) — skazany, pozbawiony czci wyrokiem sądu; tu M lm infames.

bannitus (łac.) — wygnany, skazany wyrokiem sądu na wygnanie; tu M. lm banniti.

proscriptus (łac.: zapisany) — skazany na banicję; tu M. lm proscripti.

z łanów żołnierzy pieszych dostarczyć — mowa o piechocie łanowej, wojsku zaciężnym narodowego autoramentu, złożonym z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

aeque — zarówno; bonum (łac.) — dobro, powodzenie, pożytek; tu B. lm bona: szczęście, korzyści.

malum (łac.) — zło, nieszczęście, bieda, wykroczenie; tu B. lm mala: nieszczęścia, grzechy.

niebezpieczeństwy — dziś popr. forma N. lm: niebezpieczeństwami.

ad omnes praerogativas (łac.) — do wszystkich przywilejów; do wszelkiego pierwszeństwa.

capax, capacis (łac.) — zdolny, zdatny; tu M lm capaces.

aequalis (łac.) — równy; tu M. lm aequales: równi.

beneficiorum (łac.) — urząd, przywilej, korzyść; tu B. lm beneficiorum: przywilejów, korzyści.

benemerendi in Republica (łac.) — zasłużonemu dla Rzeczypospolitej.

plebeiae conditionis (łac.) — stanu plebejskiego.

gaudo, gaudere (łac.) — cieszyć się; tu 3 os. lp cz.ter. gaudet: cieszy się.

punctum (łac.) — punkt.

siła (daw.) — dużo, wiele.

unanimitate (łac.) — jednogłośnie, jednomyślnie.

pluralitas (łac.) — większość.

veto (łac.) — nie pozwalam.

liberum veto (łac.) — wolne „nie pozwalam”; przywilej szlachecki, pozwalający jednemu posłowi zerwać obrady sejmu.

znosić się z kimś (daw.) — spotykać się, prowadzić z kimś układy.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

recedo, recedere (łac.) — wycofać się, odstąpić.

szerpentyna a. serpentyna (daw.) — krzywa szabla szlachecka, karabela.

jagody (daw.) — policzki.

siła (daw.) — dużo, wiele.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

mens, mentis (łac.) — rozum; tu B. lp mentem.

spostponować (z łac. postpono, postponere) — obrazić, poniżyć.

żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.

kompasja (z łac. compassio, compassionis) — współczucie.

zali (daw.) — czy, czyż.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

zdanie się — poddanie się.

persona (łac.) — osoba.

konfuzja (z łac. confusio: zmieszanie) — wstyd, obraza.

jaźwiec — borsuk.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

luctus (łac.) — żałoba.

racja fizyka — powiedzenie popularne w XIX w., oznaczające potwierdzenie czyjejś słuszności, często używane ironicznie.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

modestia (z łac.) — skromność, pokora.

kunktatorstwo (z łac.) — zwlekanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

wolentarz — ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

assentior, assensus sum (łac.) — zgadzać się, przytakiwać, pochlebiać; tu: zgadzam się, nie przeczę.

kobuz — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.

instar (łac.) — nie mniej od; na kształt, na podobieństwo.

podwika (starop.) — kobieta.

exemplum (łac.) — na przykład.

procedernik (daw.) — człowiek, który musi własną pracą zarabiać na swoje utrzymanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Trastia ich maty mordowała (z ukr. a. białorus.) — przekleństwo: żeby cholera ich mać wzięła.

requiem (łac.) — odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

suplikant (z łac. supplicans, supplicantis) — proszący, błagający.

Kostka-Napierski, Aleksander Leon (ok. 1620-1651) — oficer polski, w okresie wojny trzydziestoletniej kapitan w służbie szwedzkiej, przywódca powstania chłopów podhalańskich, wywołanego najprawdopodobniej w porozumieniu z Bohdanem Chmielnickim. Oblegany w Czorsztynie, został wydany przez własnych żołnierzy i skazany na śmierć na palu.

koligat (z łac.) — krewny, spowinowacony.

Orest (mit. gr.) — Orestes, królewicz mykeński, aby pomścić śmierć ojca, Agamemnona, zabił swoją matkę, Klitajmestrę, za co był ścigany przez Erynie, boginie sprawiedliwości.

Leonidas (zm. 480 p.n.e.) — król i wódz Sparty, jego straceńcza walka przeciw znacznie przeważającym siłom perskim w wąwozie Termopile uratowała grecką flotę i pozwoliła Grekom pokonać najeźdźcę w bitwach pod Salaminą i pod Platejami.

Temistokles (ok. 524–459 p.n.e.) — polityk i wódz ateński, twórca potęgi morskiej Aten, główny autor zwycięstwa Greków nad Persami pod Salaminą; skazany na banicję przez wrogów politycznych, zmarł na wygnaniu na dworze króla perskiego.

okrucieństwy — dziś popr. forma N. lm: okrucieństwami.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

restaurować (z łac.) — odbudować, przywrócić.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

karwasz — element zbroi, osłaniający przedramię i łokieć.

tentować (z łac.) — próbować.

zali (daw.) — czy, czyż.

rewokować (łac. revoco, revocare: odwołać) — nawrócić się.

kapuza (z łac. caput: głowa) — daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

świeccy senatorowie — w senacie Rzeczypospolitej zasiadali wysocy dostojnicy kościelni oraz senatorowie świeccy.

laudum (łac.) — wici, wezwanie pod broń; tu M. lm lauda.

chmielnicczyzna — powstanie Chmielnickiego; Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Prut, Dniestr i Seret — rzeki na Podolu, w płd.-zach. części Ukrainy.

Boh, Siniucha — dziś ukr. Piwdennyj Boh, Syniucha; rzeki w centralnej i płd. części Ukrainy.

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

Lwi Gród — Lwów.

orda (hist., z tur.) — tu: wojsko tatarskie.

Siedmiogród — księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578).

Rakoczy — Jerzy II Rakoczy, właśc. II. Rákóczi György (1621–1660), książę Siedmiogrodu, lennik Turcji w Mołdawii i Wołoszczyźnie. Protestant, sojusznik Szwedów w okresie potopu.