Potop, tom drugi

nuncjusz — wysłannik i swego rodzaju ambasador papieża.

deputacja — przedstawicielstwo, poselstwo.

duchowieństwo trzech obrządków — tj. obrządku rzymskokatolickiego, greckiego i ormiańskiego.

gunia — wierzchnie okrycie chłopskie.

Rakuszanin (daw.) — Austriak

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

hajduk — zbrojny służący, lokaj.

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki a. służący w stroju tureckim.

laufer (z niem.) — goniec, posłaniec.

chorągwie komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w.

stolic — Lwów był wówczas stolicą województwa ruskiego.

ziemia — tu: jednostka administracyjna większa od powiatu a mniejsza od województwa.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

ekscytować — tu: pobudzać do działania, ponaglać.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

konwisarz (z niem.) — rzemieślnik wytwarzający przedmioty z cyny i spiżu.

szychterz (daw., z niem.) — ślusarz.

płatnerz — rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia (w średniowieczu zbroje płytowe, później broń białą).

kordybant — rzemieślnik wytwarzający wyroby z barwionej i wytłaczanej skóry koźlej.

miodowar — wytwórca napoju alkoholowego z miodu (por. piwowar).

masztalerz — starszy stajenny sprawujący nadzór nad służbą i końmi.

stalle — drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium.

stallów — dziś popr. forma D.: stalli a. stall.

cyborium (z łac.) — tabernakulum, ozdobna puszka lub szafka do przechowywania komunikantów przy ołtarzu w czasie mszy.

Ecce Agnus Dei… (łac.) — oto Baranek Boży.

Inflanty (hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Czernihowskie — obszar w północnej części Ukrainy, nad rzeką Desną.

dobrodziejstwy — dziś popr. forma N. lm: dobrodziejstwami.

wolą — dziś popr. forma B. lp: wolę.

dla — tu: z powodu.

oraczów — dziś popr. forma D. lp: oraczy.

ponoszę — podwójne nawiązanie biblijne: do siedmiu lat tłustych i siedmiu lat chudych (sen faraona, zinterpretowany przez Józefa, a przepowiadający głód w Egipcie) oraz do plag zsyłanych na Egipt po to, by faraon pozwolił Żydom opuścić Egipt pod przewodnictwem Mojżesza.

wotum (z łac.) — ślubowanie, postanowienie.

roborować — umacniać, potwierdzać dokument.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — tu: majątek, dobra materialne.

buława (z tur.) — mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej, tu: urząd hetmana wielkiego litewskiego.

vaco, vacare (łac.) — być wolny, niezajętym; tu 3 os. lp cz.ter. vacat: jest wolna, nieobjęta.

sukurs (z łac.) — wsparcie, odsiecz.

siła (daw.) — dużo, wiele.

mizeria (z łac.) — bieda, nędza.

kompasja (z łac.) — współczucie.

służały (daw.) — zasłużony; taki, który długo służy.

attinet (łac.) — dotyczy.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

potencja (z łac.) — moc, siła.

kondemnata — w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.

instar (łac.) — na wzór.

kierejka (daw.) — strój wierzchni tureckiego kroju, płaszcz podbity futrem.

vir incomparabilis (łac.) — mąż niezrównany.

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.

ordynować (z łac.) — kazać, nakazać, tu: skazać.

mieszkać (daw.) — zwlekać.

ubezpieczony — tu: rozlokowany na zimę na bezpiecznych kwaterach, tj. nieprzygotowane do walki.

konotatka (z łac.) — wpis; tu: blizna po ranie zadanej przez pana Wołodyjowskiego.

socjusz (z łac. socius) — towarzysz, wspólnik.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

gorze (daw., dosł.: płonie, pali się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

zagonik, własc. zagon — oddział lekkiej jazdy, najczęściej przeznaczony do szybkich wypadów daleko na tereny wroga w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

któren — dziś popr.: który.

komiliton (z łac.) — towarzysz broni.

rezolut — śmiałek.

skaptować (z łac.) — pozyskać, zjednać.

innocencja (z łac.) — niewinność, dziewiczość.

pokazować — dziś popr.: pokazywać.

ukontentowanie (z łac.) — zadowolenie.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

cekhauz (z niem.) — zbrojownia, arsenał.

bisurmanin (daw., pogard.) — muzułmanin, Tatar a. Turek.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu B. lm arcana.

ad extrema (łac.) — do ostateczności.

zalterowany (z łac.) — odmieniony, osłabiony a. rozemocjonowany.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

czambulik, własc. czambuł (z tur.) — zagon, oddział tatarski.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

kierz (daw.) — krzew.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

przeciągać mimo (przestarz.) — przejeżdżać obok.

dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

ułus — osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.