Potop, tom drugi

jaszcz (daw.) — skrzynia na dwóch kołach do przewozu amunicji.

krętanina (daw.) — krzątanina.

Miller zdumiał — dziś popr.: zdumiał się.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

puszkarz (daw.) — człowiek obsługujący puszkę, czyli działo, artylerzysta.

tołub (daw.) — futro.

salamandra — istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia.

zali (daw.) — czy, czyż.

siła (daw.) — wiele, dużo.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo; tu B. lm pericula: niebezpieczeństwa.

sprośny — nieprzyzwoity, grzeszny; tu mowa o diable.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

bombarda — działo o szerokiej i krótkiej lufie, używane do burzenia fortyfikacji.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Poliocertes własc. Poliorketes (z gr.) — ten, który oblega miasta, zwycięzca oblężeń.

perspektywa (daw.) — luneta.

faskula — pocisk.

maźnica — naczynie do przechowywania smaru, smoły a. dziegciu.

kwacz — pędzel z pakuł lub szmat na kiju, używany do smarowania smołą, rozprowadzania farby itp.

zali (daw.) — czy, czyż.

ordynans (daw.) — rozkaz.

rychtować — przygotowywać; tu: celować.

ekspens (z łac. expensus) — wydatek.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

oktawa — oktawa kolubryna, działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.

mal francese (wł.) — choroba francuska, syfilis.

instygować (z łac.) — podżegać, namawiać, podjudzać.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

werdo a. werda (daw., z niem. wer da: kto tu) — okrzyk strażników: kto idzie.

definitorium (łac.) — kolegium doradzające przełożonemu klasztoru; tu: miejsce zebrań rady klasztornej.

werda a. werdo (daw., z niem. wer da: kto tu) — okrzyk strażników: kto idzie.

pardon (fr.: przepraszam; proszę o darowanie) — łaski, litości.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

larum (łac.) — alarm.

instygować (z łac.) — podżegać, namawiać, podjudzać.

ordynans (z łac.) — rozkaz, tu: służba.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

personat (z łac.) — osobistość, ważna osoba.

definitorium (łac.) — kolegium doradzające przełożonemu klasztoru; tu: miejsce zebrań rady klasztornej.

zali (daw.) — czy, czyż.

zali (daw.) — czy, czyż.

puszkarz (daw.) — człowiek obsługujący puszkę, czyli działo; artylerzysta a. rusznikarz.

lafa (daw., z niem.) — żołd, płaca.

chorągiew elearska — lisowczycy, oddział lekkiej jazdy, sformowany w 1615 r. przez Aleksandra Józefa Lisowskiego, lisowczycy nie pobierali żołdu i utrzymywali się z łupów wojennych, brali udział w wojnie polsko-szwedzkiej 1626–1629, oddział rozwiązano w 1635 r. po rozbojach, jakich dopuścili się lisowczycy na ludności polskiej; elear (węg.) — harcownik, wojownik biorący udział w harcach, tj. pojedynkach z wojownikami strony przeciwnej przed bitwą.

rychtować (daw., z niem.) — przygotowywać; tu: przygotowywać do strzału, celować.

kuna — żelazne obręcze, służące do zawieszania czegoś na ścianie, także do przykuwania do ścian np. kościoła lub ratusza skazańców wystawionych na widok publiczny.

Tatrów — dziś popr. forma D.: Tatr.

Poliocertes a. Poliorketes (z gr.) — ten, który oblega miasta, zwycięzca oblężeń.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

obudwóch — dziś popr.: obydwóch.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

garłacz — broń palna, ładowana od przodu, o rozszerzanej lufie, rozmiaru pośredniego pomiędzy pistoletem a karabinkiem.

chorągiew wolentarska — oddział ochotniczy, nie pobierający żołdu a utrzymujący się z łupów wojennych.

ludzi zbiegłych z wież — tj. z więzień.

mistrz — tu: kat.

Sicz Zaporoska — Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

moderunek (daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kondycyjka (z łac.) — własc. kondycja; tu: zatrudnienie, służba.

wolentariusz — ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

kondycje (z łac.) — warunki.

juszka — własc. jucha, tj. krew.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

rakarz — człowiek zajmujący się wyłapywaniem bezpańskich psów, hycel; tu pogard.: oprawca.

konfidencja (z łac.) — zaufanie, zażyłość.

obywatelów — dziś popr. forma D. lm: obywateli.

pokocić się (daw., reg.) — poturlać się.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

wspomnionemu — dziś popr.: wspomnianemu.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

Sursum corda (łac.) — w górę serca.

kolubryna — kolubryna, duże działo do burzenia fortyfikacji, kalibru do 180 mm.

jaszcz (daw.) — skrzynia na dwóch kołach do przewozu amunicji.

pan krakowski — Stanisław Warszycki herbu Abdank (1599–1681), kasztelan krakowski, brał udział w obronie Jasnej Góry i innych walkach ze Szwedami; właściciel jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi, Szwedzi nie zdołali jej zdobyć; w legendach ludowych zachował się jako diabeł, chciwy i okrutny.

minister — duchowny protestancki, pastor.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

volens nolens (łac.) — chcąc nie chcąc.

nie dotrzymali punktów — tj. warunków umowy.

faskula — pocisk.

gore (daw.) — pali się.

jaszcz — skrzynia na kółkach do transportu amunicji.

minister — duchowny protestancki, pastor.

faszyna — umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.