Krzyzacy, tom pierwszy

obaczyć się — tu: dojść do zmysłów.

pierwej (daw.) — najpierw.

markotno — smutno.

jąć (daw.) — zacząć.

dur (daw.) — stan odurzenia, obłęd, choroba.

w drugie święto — w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zgoła (daw.) — przecież.

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Semko — Ziemowit IV (ok. 1352–1426), książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, znany jako dobry administrator.

ninie (daw.) — teraz.

obaczyć się (daw.) — zorientować się.

miarkować (daw.) — myśleć.

jeno (daw.) — tylko.

widzi się (daw.) — wydaje się.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

mierzeja — piaszczyste przedłużenie półwyspu, przen. wybrzeże.

wolej (daw.) — lepiej.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wici — wezwanie na wojnę wysyłane w formie pęku powrozów lub gałązek (witek) wierzbowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

folga — pobłażanie, łagodniejsze traktowanie.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

złoba (daw.) — zło.

zaprzeć się — zaprzeczyć.

dać pole (daw.) — stanąć do pojedynku.

bywały (daw.) — obyty w świecie, doświadczony.

ninie (daw.) — teraz.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

zmóc (daw.) — pokonać.

wolej (daw.) — lepiej.

przyrzucić — dodać.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

wiano — posag.

godny (daw.) — porządny, solidny.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

luty (daw.) — groźny, srogi.

wyżenąć (daw.) — wypędzić, wygnać.

jeno (daw.) — tylko.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

wagować się (daw.) — wahać się.

pomiarkować (daw.) — pomyśleć.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

pilić — poganiać.

obrok — pasza dla koni.

miesiąc (daw.) — księżyc.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

skować (daw.) — skuć.

ostać (daw.) — zostać.

wpadlina — rozpadlina, wąwóz.

dżdże (daw.) — deszcze.

oparzelisko — torfowisko, niezamarzające zimą, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

łęg — podmokła łąka.

siła (daw.) — wiele.

wyszlą — dziś popr.: wyślą.

wiedzą — tu: znają.

Wer da (niem.) — kto tam?

porównać się — zrównać się.

jeno (daw.) — tylko.

ostrokół — palisada.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

płowy — (o włosach) jasny.

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich nad Renem.

zali (daw.) — czy.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

pilny — tu: staranny.

za czym (daw.) — więc, zatem, wobec tego.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dokazać (daw.) — dokonać.

odzyszcze — dziś popr.: odzyska.

ług a. łęg — podmokła łąka.

statek (daw.) — mienie, zwł. ruchome.

zdawać (daw.) — oddawać.

radziej (daw.) — chętniej.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

tak mi się widzi — tak mi się wydaje.

imać (daw.) — chwytać.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

statecznie — trwale i pewnie.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

kierz (daw.) — krzak.

kaleta (daw.) — noszony przy pasie woreczek na pieniądze czy inne drobiazgi.

mlewo (daw.) — zmielone ziarno.

plewa — w przypadku zbóż i traw: osłona ziarna.

żarna — urządzenia do ręcznego mielenia ziarna, rozcieranego na kamiennej płycie.

przednówek — okres przed wiosennymi zasiewami, kiedy chłopom z reguły kończyły się zimowe zapasy żywności.

nie stanie (daw.) — nie będzie.

pustać (daw.) — pustkowie, obszar nie porośnięty lasem.

więcej — bardziej.

opona (daw.) — zasłona.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

z powinną głową (daw.) — posłusznie.

na nice (daw.) — na drugą stronę, podszewką na wierzch.

sromota (daw.) — hańba.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

katusze — tortury.

stradać a. postradać (daw.) — stracić.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

ukrzepić (daw.) — wzmocnić.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

przecie — dziś popr.: przecież.

roków (gw.) — lat.

radziej (daw.) — chętniej.

skotarz (daw.) — pasterz.

tuman — mgła a. kłęby pary.

mimo (daw.) — obok.

uderzył — tu: zadął.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

Wer da (niem.) — kto tam?

zali (daw.) — czy.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

czereda (daw.) — gromada.

spozierać (daw.) — spoglądać.

gruby — tu: prymitywny.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.