Krzyzacy, tom pierwszy

przeto (daw.) — więc.

one (daw.) — te.

starosta piekielny — Lucyfer jako zwierzchnik wszystkich diabłów.

pomazaniec ziemski — król (od użycia olejów świętych w ceremonii koronacji).

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich.

jeno (daw.) — tylko.

prawy (daw.) — prawdziwy.

pątniczy (daw.) — pielgrzymi.

tykwa — naczynie wykonane z twardej skorupy rośliny nazywanej również tykwą.

róża jerychońska — roślina pustynna, w czasie suszy zwijająca się w kulkę toczoną przez wiatr po pustyni.

jeno (daw.) — tylko.

roków (gw.) — lat.

znacznie go popuściło — bardzo mu się poprawiło.

frasunek (daw.) — smutek.

przemóc (daw.) — pokonać.

rychło (daw.) — wkrótce.

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

zakon (daw.) — prawo.

sierdzić się (daw.) — złościć się.

opamiętać się — tu: zastanowić się.

krzyw (daw.) — niechętny.

dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.

bene (łac.) — dobrze.

in articulo mortis (łac.) — w obliczu śmierci.

uręczać — tu: zaręczać.

zaciąć się (daw.) — uprzeć się.

któren — dziś popr.: który.

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

przeto (daw.) — więc.

ochędożnie (daw.) — porządnie.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

równianka (daw.) — wianek.

czeladna — izba, w której przebywała czeladź (służba).

zasuć (gw.) — zasypać, pokryć.

graba — własc. gruba: palenisko.

malowania na szybach — witraże.

Ecce Agnus Dei (łac.) — Oto Baranek Boży, słowa wypowiadane podczas Podniesienia.

Domine, non sum dignus (łac.) — Panie, nie jestem godzien.

akwizgrański — Akwizgran a. Aachen to miasto koronacyjne cesarzy niemieckich; w tamtejszej kaplicy cesarz Karol Wielki (ok. 747–814) zgromadził wiele ważnych relikwii.

tum (daw.) — świątynia.

graba — własc. gruba: palenisko.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

bierwiono — polano.

do rania — dziś popr.: do rana.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

zabaczyć — zapomnieć.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

Ave Maria, gratia plena (łac.) — Zdrowaś Mario, łaskiś pełna.

zszerszeniały (daw.) — pokryty szronem.

zasuć (gw.) — zasypać.

szuba (daw.) — płaszcz podbity futrem.

popętać — spętać, związać.

ustalić — tu: utwardzić.

jąć (daw.) — zacząć.

dymna a. kurna chata — chata bez komina, w której dym wydostawał się przez dach.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

toporzysko — rękojeść topora lub siekiery.

pokulbaczyć (daw.) — osiodłać.

starunek (daw.) — opieka, staranie.

przeznać (daw.) — tu: poznać, przejrzeć kogoś.

wolej (daw.) — lepiej.

obierza — sieć myśliwska.

Ojcu wszystkiego chrześcijaństwa — papieżowi.

na odprawę — aby je odprawić, tj. pozbyć się ich.

przygodzić się (daw.) — przytrafić się, tu: znaleźć się.

pierwej (daw.) — wcześniej.

naści (daw.) — masz.

chowany (daw.) — udomowiony.

na podorędziu (daw.) — pod ręką.

jeno (daw.) — tylko.

przeciwny (daw.) — niechętny.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

na ostre — na broń ostrą, przen.: na śmierć.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

rad (daw.) — zadowolony.

wolej (daw.) — lepiej.

kostera (daw.) — gracz w kości, hazardzista.

markotno — smutno.

krzyw (daw.) — niechętny, niezadowolony.

przystać (daw.) — zgodzić się.

Wilia — Wigilia.

kurniawa — zadymka (z gwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania języka staropolskiego).

tuman — mgła, tu: zawieja.

lubo (daw.) — chociaż.

siła (daw.) — wielu.

niewód — sieć rybacka w formie stożkowatego worka ze skrzydłami do zagarniania ryb.

jasełka — tradycja odgrywania przedstawień w Wigilię Bożego Narodzenia, kolędowanie.

grochowiny — słoma z wymłóconego grochu.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

wiera (daw.) — wierzę, że…

gładki (daw.) — piękny.

przyganić (daw.) — skrytykować.

mruczno mi było (daw.) — byłem niezadowolony.

chycić się czegoś — uchwycić się jakiegoś zamiaru, zdecydować się na coś.

zawdy a. zawżdy (daw.) — zawsze.

wieja — zawieja, zadymka.

rękodajny (daw.) — sługa.

wyrostek (daw.) — chłopak.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

nierad (daw.) — niezadowolony.

odgrześć (daw.) — odgrzebać.

lisiura (daw.) — płaszcz podbity lisim futrem.

z przyrodzenia (daw.) — z natury.

mitręga — tu: marnowanie czasu, zwlekanie.

sprawić (daw.) — przygotować, zorganizować.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kopny — zasypany śniegiem, trudny do przejścia.

jąć (daw.) — zacząć.

olszniak (daw.) — zagajnik olchowy.

wedle (daw.) — obok.

wieja — zawieja, zamieć.

skrzepnąć — zamarznąć.

staje a. stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

jeno (daw.) — tylko.

świeczki — tu: ślepia.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

białogłowa (daw.) — kobieta.

staje a. stajanie— dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

przyświadczać (daw.) — przyznawać.

wedle (daw.) — obok.

czeladna — izba, w której przebywała czeladź (służba).

ugwarzyć (daw.) — porozmawiać.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.