Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

келді. Анда-санда барып тұрамын:келін үй тірлігіне өте пысық,

ажарсыз да емес. Екеуі де барып тұрған қызғаншақ, біреудің бетіне

жылы шыраймен қарағанның ізіне күдіктене қалады. Оның үстіне шап

етпе мінез бар, аянып қалмайды.

Осы жағы бір күні болмаса, бір күні опық жегізеді-ау дедім ішімнен.

Бұл кезде мен басқа елді мекенде едім. Осы ауылға келіп, кетерімде

шешемізге сәлем бере кетейін деп келсем, жалғыз өзі отыр. Күрк- күрк

жөтеледі. Бала да, келін де жоқ. Сұрасам, баласы үйде жоқта

енесімен екеуі келіспей, дағдыға айналдырған әдетпен, баласын

құшақтап, кетіп қалыпты. Бүлініп қалған ештеңе де жоқ көренеді. Бұл

кеткенін ініміз білмейді, ол ауылда жоқ екен. Темір жол станциясында

бір сол рудың қызы туған әпке болып жүр екен. Поезд келгенше,

сонда болатын шығар деді шешеміз. Менің де бағытым сол станция,

мен де ауылға поезбен барамын. Сұрастырып, келіннің барған үйін

тауып алдым. Жаңағы “Әпкесі”болған әйел дүрсе қоя беріп, “Егесізді

тапқан екенсіздер!”- деп, бет бақтырмайды. Келінге олай айтып, бұлай

айттым, көнбейді. Мұндайда ақырын терең ойламаған адам ығын есіп,

“ақыл” берген миына кіріп кетеді. Соған бағып отыр. Болмаған соң:”

Төрт ай бойы төркініңде отырғанда, сенің қосылуыңа әуелі Алла,

екінші басты себеп болған мен едім. Мына сәбидің де дүниеге келуіне

ақыл-кеңес берген менмін. Қазір маған еріп үйіңе бармасаң, ит

сияқтанып, өзің-ақ қайтып барасың. Мені ертіп кел деп, бұл жолы

ешкім жұмсап отырған жоқ. Одан да мен ертіп барайын. Әбүйірсіз

болмайсың!»-деймін. Көнбейді безірейіп алған, дем берушісі қасында

ұйтқытып үрлеп отыр.

«Өзің-ақ барасың.Тағы бір жанжал шығып, көптің ортасына түсесің.

Сол жолы мен де барамын.Бірақ сені жақтап бір ауыз сөз айтпаймын,

тек ажырасуды қостаймын!»-дедім де шығып кеттім. Арада уақыт өтіп

жатты. Дәл солай болды. Бала есейіп қалған, жүреді. Бір күні күн

батқан кез. Мен болсам осы елді мекенге келген кезім. Машинамен

ініміз шақырып келіп тұр.Не екенін сұрасам, бара көресің дейді. Бұл

үйдегі шешеміздің дүниеден қайтқанына біраз уақыт болған - ды

.Келсем, үй толған адамдар. Көрші жақындарының ірі бастылары, ел

ағасы саналатындар түгел дерлік. Көшетін сияқтанып, байлаулы

киізбен оралған теңдер де бар. «Қалағаныңды ал, қолынды

қақпаймын!»- деп қояды ініміз. Осындай опыр-топыр болған үйден

шай да ішілді. Бір мал сойған екен, ет те желінді.Айтылатын сөздер

менен бұрын айтылып болған сияқты.Сөз реті маған да келгенде:

«Айтпап па едім, келін? Сенің затың әйел. Әйел деген ерімен сөз

жарыстырып, қарсыласпауы керек. Баласызбын деп едіңдер, балалы

да болдыңдар. Бәрі де жетеді: аш жалаңаш емес едіңдер. Ақыры

тіліңнің ащылығы кешірімсіздігің, аты жоқ, жөні жоқ қызғаншақ

мінезіңнен жанжал шақыруың осыған соқтырып отыр. Қазағым бекер

20

айтпаған «Өзің білме, білгеннің тілін алма!Қарғыстың ең жаманы сол

болады». Сол қарғысқа ұшырап отырсың. Енді мұныңды қой.»

Қосылыңдар деп айтпаймын, бұрын араларыңда қарауыл іспеттес

кемпір бар еді. Енді ол жоқ. Бетіңнен қайтпай,тіліңді безеуіңді де

қоймадың.Басыңның

аманында

осының

дұрыс»,-дедім.

Жиналғандардың ішінен үлкені келешегін тәуір болуға болжап,

алдарыңнан жарылқасын деп батасын берісті. Жиналған жұрт тұра

бастағанда,мен:-отырыңдар! Қайда барасыңдар?! Күні ертең бәрің де

сот алдына барасыңдар. Сендер осы ажырасудың күәгерлерісіңдер.

Қазір сіздер үйден шығысымен, мына келін тағы бір ұштаулы бізін

қадайды. Оны көтерер інілеріңнің сиығын білесіңдер.Анау қос

балғадай жұмырық сарт ете қалса, өлмесе де өлімші болады. Одан

да машина табыңдар. Алатын мүлкін машинаға салып, жолға

шығарындар.Сонда тынышисыңдар»- деп едім. Жөн екен деп

отырысты шығарып салысты жақын көрші-ағайындар. Сол кеткеннен

мол кетті.Бала келінде кетті. Көп ұзамай ініміз үйленді.Одан бала -

шағалы. Ұлы ұяға, қызы қияға дегендей болып жатыр. Бұрынғы

жанжал біткен. Қазір жас басқан, денсаулығы бұрынғыдай емес, кеми

бастаған. Дегенмен, қуат бар, тұрмыс жақсы . “Жыланды үш кессең

де, кесірткелік әлі бар”- депті ғой, жаман емес. Берекесіз әйелдерден

уақытысында ажырасып, берекелісімен тұрады. Дегенмен, төсек

жаңғырту деген де жақсы құбылыс емес. Сондықтан некелесу

мәселесіне келгенде, өте ұқыптылық керек екенін ұмытпаңыз.

Бірліктің негізі әділдікте

“Ынтымақсыз- ел

тозар, күтімсіз-жер

тозар.”

(Қазақ мақалы)

Тіл болған соң бәріміз де сөйлейміз. Әрине, сіздердің

сөздеріңіз менен әдемі, үйткені сөйлей білу деген- өмірді білу, түсіну,

қорыту.

Дегенмен, мен де өз қатарыма қарағанда, біршама өмірді көрдім

ғой деймін. Сол көрген өмірімнің тұщысынан ащысы әлде қайда

басым жатқандай болып өзіме байқалады. Тұщысын енді көремін бе

деген үмітім бар. Таршылық өмір деген адамды сараң да, қатал да,

жаман да етеді екен. Осы күні кім жаман десең, кісіге бере білмеген,

кісіден ала білмеген дейді екінің бірі. Бұл да, бір жағыннан дұрыс

сияқты. Ендеше, сол жаманыңыз-мен.Сол жаман қайдан басталды

екен деп тағы ойланамын.Халық айтады:”Арбаның алдыңғы дөңгелегі

қайдан жүрсе, артқы дөңгелегі сонымен жүреді.”,- дейді.

Менің байқауымша, ол жаңа арбаның, күтімі бар арбаның

дөңгелегі ғой деймін. Арба күтімсіз болса, ескірсе, артқы дөңгелегі

алдыңғының ізімен жүрмек түгіл, быт-шыт болып қирап та қалады,

21

немесе қашып, бір олай, бір бұлай жолды шимайлайды. Қажет затты

күтейік те!

Осы алдыңғы дөңгелек артқы дөңгелекке қарағанда аумағы кіші

келеді. Ал, сол дөңгелектерді бір бағытқа беттеуші жетек-ау деймін,

бел ағашы, бел темірі-ау деймін. Жетегі-басқарушы, алдыңғы

дөңгелегі-ел ағалары;артқы дөнгелегі-жеткіншектер;ал бел ағашы мен

бел темірі-мына отырған көпшілік, орта жастағылар ма деп ойыма

келеді. Жетек тозса, оны жаңартады. Ал, “Ел ағасыз, киім жағасыз

болмайды “ –дейді халық. Демек, біздер де ағасыз емеспіз. Осындағы

аға болу дегенді мен тек жасы үлкен аға бола береді екен деп тағы

ойыма келмейді. Олай дейтінім: көп жасаған біле ме, көп көрген біле

ме демей ме ? дөңгелектің шені босаса, тезге салып жатпайтын ба

еді. Соны түзеуші ұстаны мен аға деп айтар едім. Осы күні біреулер

ел ағасы деп қолында азды-көпті амалы бар адамды да айтып

жүр.Сонда, қызметте жоқ адам аға бола алмай ма? Қызметімен аға

болып қана жүрген адамды мен бес күндік аға дер едім.

Осы жоқшылық өмірі жоқ болмайды, бар да болады;баршылық

өмірі бар болмайды, жоқ та болады деген бір ұғым бар. Бардың жоқ

болуы немесе соған жақын болуы ағасыздықтан, жағасыздықтан

болады. Әруақытта-ақ есітемін, атамыздың атын айтып мақтайды

немесе сескенеді. Кейбіреулер өзінің не айтып тұрғанына мән бермей,

кекесін сөз орына да қолданып жүр. Сонда оның қандай

сескендірерлік сұсты, немесе қасиеті болған екен деп ойланасың.

Ойланатын ешнәрсесі де жоқ сияқты. Ол – бірлік, әділдік. Көшің

- өмірің оң болсын десең, мінетін көлігіңді күт! "Өзіңді өзің сыйла, жат

бойыңнан түңілсінді" Соған айтқан. Біреу екеу болмайды дейді. Мен

соған келісе бермеймін. Біреу екеу де болады, тіпті, жарты да болады.

Екеу болу бірлікте, әділдікте; жарты болу бірлігі жоқтықтықта,

әділетсіздікте.

Байқаймын, осы біз жартыкештенін барамыз.

- Неге олай?

Біз тек кісіден алуды, жеуді ғана білгенбіз. Тіпті, жақыным екен-

ау, ұят- ау деп те ойламаймыз. Есебін тапсақ, оны да асап жібергіміз

келіп түрады.Сонда бірлік, әділдік қайда?

Екіншіден, билік айтуға үйренгенбіз. Білмей түрсақ та, білгеннің