Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

Енді бір әңгіме осыған байланысты туып отыр. Бір ағамыз

айтушы еді: "Мынау ауылдың қыздары қайып жатыр екен! Менде де

қаии салайын деп қайысам, қайыған деген өзі бір қиын нәрсе екен

ғой!"- депті әлгі. Елде бір көп жыл отасқан, ері ел ағасы, әйелі ел

басшысы да болған жанұя бар еді. Бұларда өздерінің кіндігінен

перзент жоқ еді. Бұлар да үлкейген шағында, елден өз көздерімен

көрген соң, ой түседі. Сонымен, әйелінің қалауымен, басқа бір елден

тұл отырған бір жасты алдырады.Басы-қасында болмасақ та, әдепкі

күннен-ақ жатар кезде қызғаныш сезімі жанын жей бастайды. Өз

ісіне өзі шыдап бағады зайыбы. Ерінде сөз жоқ. Бұл ойды тауып

жүрген зайыбы. Келген жастауында бөтен сөз жоқ. Ол білмей келген

жоқ. Берілген уәде, байланысқан серт бар. Үйде табан астынан

болмасқа бұрқ-сарқ еткен келіспеушілік шыға бастайды. Бәрі

күндестіктің зардабынан тууда. Әбден шыдамы таусылғанда, ел

басшысы болған әйелі:"Мұндай қорлықты көргенше,-деп келіп,-

балам да сен, байым да сен, әкем де сен боласың!"-деп, өзі сөйлесіп

әкелген әйелді айдап салыпты. Кез келгеннің қолынан алтын болу

келе бермесе керек-ті.Бұл ел басқарған жай ғана сырты жылтыраған

болып шықты. Алтын емес, тек сыртын ысқылап, жалтыратып

жүрген мыс екен. «жылтырағанның бәрі алтын емес» деп, атам

қазақ бекерге айтпаған екен, оқушым.

Екеуі де дүниеден өтті. із-түссіз аттары өзімен бірге жоқ болды.

Намыс соты.

«Құран кәрімнің »Хужурат сүресінің 9-аятында: «Егер

муъминдердің екі тобы өзара керісіп қалса, араларын жарастырып

қойыңдар.Ал егер олардың бірі екіншісіне өктемдік жасаса,

зорлықшылар Алланың әміріне тоқтағанға дейін солармен

айқасыңдар. Егер райларынан қайтса,онда екі жағына да жақтаспай,

әділдікпен жарасымға келтіріңдер. Барлық істе әділ болыңдар. Алла

әділеттілерді дос тұтады»-делінген.

Тағы да осы сүренің 10-аятында: «Муъминдер анығында бір-

бірімен ынтымағындағы жандар. Ағайын арасының бұзылмауын

ойлаңдар.Алланың

рақымы

түссін

десеңдер,

одан

қорқыңдар»(«Құран кәрім»,Алматы -1991ж.Аударғандар: Рәтбек

қажы Нысанбайбұлы, Уаһап Қыдырханұлы,460-бет).

Ағайын-туыс, құда-жекжат арасында кейде наразылық,

келіспеушіліктер болып тұрады. Сондай жағдайдың куәгері болған

соң, көре-біле отырып, сырт қалуды дұрыс деп санамай, әрі жақын

туыс болған соң, «тық деген тауыққа тиеді» дегендей, намысқа

шыдамай,бір топ адам бір іске кірісіп те кеттік.

Көктемнің жайма шуақ күні еді. Біз келіскен күннің ертеңіне

баруға уәделестік. Ертеңіне күн түнеріп, бұлт баса бастады, аздап

жаңбыр да сіркірей бастады. Уәденің аты уәде.Күн бұзылды деп

тұрмадық, жайлап басып, тиісті үйге бардық. Ішімізде әйелдеріміз де

бар.Бір-біріне қырғи қабақтау болып жүрген екі құда:біз жағындағысы

бауырымыздың інісі құданың немере қарындасын алып отыр.

12

Бәрінен де сол інімізге обал болып барады. Ренжісіп жүргендер екеуі

де оған аға: бірі өз жағынан, бірі келіншегі жағынан аға еді.

Әңгіменің «Намыс соты» аталуына түсініп отырған боларсыз. Халық

соты да емес, жолдастық сот та емес, намыс соты.Барғандағы

мақсатымыз – татуластырмақ. Айтқанға көнбесе, жанына батыра

айтып, балағатқа бармай, мақтамен союға дейін бару.Сол себептен

де, әңгіменің бас жағынан «Құран Кәрімнің» аяттарын басшылық

қару етіп алып отырмыз.Бұл адам намаз оқушы еді. Айтылған сөзді

түгел тәптіштеп айтпай-ақ қояйын, аузын аштырмадық.Қалай салса

да бұлтарпадық. Әрі-беріден соң, осыған көнбесең, бір жаман

жағдайда біз саған қол ұшын бермейміз дегенге дейін

бардық.Ойпырмай, бір беттілігі сонша- көнбейді-ау, бас имеймін деп

қатып тұрған бір қайсар.

Жасаған үкіміміз мынау болды: «Ешқандай халық үкімінсіз-ақ,

бұл жерден аз уақытқа болса да көш! Мынау Халық аузындағы қаңқу

сөз ұмыт болсын. Содан кейін қайтып келерсің»-дедік. Үн-түнсіз ол

қалды. Біз кеттік. Көп талқысы оңай тимесе керек. Көп ұзамай, тым

алыс емес жерге қоныс аударды. Ол жақта 2-3 жыл болды. Көшуі

мұң екен, қаңқу сөз де жоқ,тынышталдық. Құдамыз да біздің

шешімімізден хабардар еді, ризалығын білдірген болды. Қазір бірге

тұрып жатырмыз. Көшіп келген соң қонысың жайлы болсын айтып,

бұрынғы қаттырақ кейіген сөзімізге кешірімді біз сұрадық. Қазақта

“Әйелің жаман болса, ажырайсың. Көршің жаман болса,

көшесің.”деген бар еді. Содан болды ма, басқа да себеп бар ма ,

құда да бұл жерден көшіп еді. Барысымен сол жақта дүние салды.

Жақсы жігіт еді, рухының жайлы жерде болуын бір Алладан

сұраймыз да. Бұл араздасушылар екеуі де менімен жасы қатар еді;

батыл айтуымның жолы сол еді. 22/03/2002 жылы қырқы берілді. Сол

құрдасым 2002 жылдың ақпанының басында дүние салды.

Махаббат, ақыл және есеп.

Тұрақты жанұяның іргетасы-ерлі зайыптының бір-біріне лайық

болуында, жұп құрған жандардың тәні мен жан жарастығында және

көзқарастар үйлесімділігінде. Олай болса, махаббатпен үйлен,

ақылмен үйлен, есеппен үйлен, бірақ өз теңіңе қосылмасаң, тұрақты

отбасын құрау қиын. Ал, қазақ дәстүрімен үйленсең, осынау өмірлік

мәселенің оң шешімін табу оңай. Мәселен, қазақта жар таңдау-

әркімнің өз шаруасы емес. Ең алдымен, жігіт пен қыздың әке-

шешесінің шаруасы. Жеңгейлер мен құда-жекжаттардың шаруасы.

Олар жастардың жарасымды от басын құрып, тату-тәтті тұрып кету-

кетпеуін көп болып ойласып, болжай алады.Қалай деңіз? Қыз

айттыратын жақ бойжеткеннің бойынан ең басты төрт қасиет іздейді;

1) тектілік, 2) ақыл-парасат, 3) сымбат-көрік, 4) іскерлік пен

өнерпаздық. Қыз жақтың сөз салып отырған жігітке қоятын

талаптары да осыған ұқсас; ер жігіттің басындағы “алты асыл қасиет”

деп атаған. Яғни, ер жігіттің: “Зерде-зейіні болсын (тылсым сырды

13

ұға алатын), өнер-өрісі болсын(өмірден әперер сыбағасын),

тапқырлық, талап, ерлігі болсын(дұшпанға найза сұға алатын), жігер-

күші болсын (аяқтан шалғанды жыға алатын), қайрат-қаруы болсын

(қиындықта сыналатын), білімі болсын(биікке бастап шыға алатын).”

...“Көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық.”

...“Жалаулы деп, малды деп байдан алма,

Кедей қызы арзан деп құмарланба,

Ары бар, ақылы бар, ұяты бар,

Ата-ананың қызынан ғапыл қалма” (Абай).

...“Көріп алсаң, көріктіні ал, көрмей алсаң, тектіні ал, таба алсаң,

таспа сыртты құбаны ал, таппасаң, азбас, тозбас қараны ал ”

(“Парасат”,№10, 1992 ж.).

Рухы бойынан шыққандарды күзету

Қалай екенін қайдам, біздің елде дүниеден қайтқан адамды

салқын жерге жайғастырып , іш дәрет алдыртып болған соң, түн

мезгілінде шам жағып қояды да, ішіне мысық кіріп кетпеуін ғана

қамдастырып, өздері өлгеннен күдер үзгендіктен бе, басқа

бөлмелерге жатып ұйқыға бет алады. Ол өлген адам жас па, егде

тартқан адам ба, қандай жағдайға байланысты дүниеден өтті,

онымен де жұмысы жоқ.Ертеректе, мен әлі қариялыққа келе

қоймаған кезімде, осындай жағдайларға үлкендердің жасаған

шешіміне іштей риза болмай, өз борышым санап, күзет

ұйымдастырдым. Бір немере болып келетін туысымыздың баласы

трактор айдап келе жатып, тракторымен үлкен каналға аударылып,

сол трактордың астында қайтыс болды. Оншақты шақырым жерден

кран әкеліп, тракторды көтеріп алуға тұра келіпті. Жерде қар қалың,

қыс өте суық. Суық хабар бізге сарт етіп жетісімен, бір автобус болып

жеттік. Қайтқан бала жақында ғана үйленген-ді. Келсек, анасы

қосыла кетпеді демесе ешнәрсені білмейді, әке болса, ол да дем

алуға шамасы зорға келеді. Булығып, тұншығып, өксігін баса алмай

отыр екен. Ол кезде елге басшы болған, ағалық жасап жүрген

ағаларымыз бар болған. Түннің бір уақытысында үлкендер