З людзьмi i сам-насам

А дзе ж яно — іншае выйсце?..

* * *

«Сляза пякучая айчыны» — зборнік артыкулаў пра творчасць Яна Чыквіна. Хораша выдадзеная кніга дастойна i па-асабліваму прыемна мне адкрываецца словам Валодзі Калесніка. Артыкулы Конана, Мацяш, Разанава i іншых аўтараў шчодра, пераканаўча падмацоўваюцца радкамі з вершаў i сапраўды таленавітага, культурнага паэта. А мне найбольш спадабаўся такі вось просценькі ўсплеск пачуцця:

Сад мой, садок,

Душа найлепшая з душ,

Прыбяжы да мяне ў Беласток

У белай кашулі груш.

* * *

«Такое дабро, як ты, можна выкінуць i без саўка. А я «саўком» не быў i не буду. I слова такое агіднае!..»

У развітальнай прамове Салжаніцына, а яшчэ выразней у яго ранейшым кароткім выступленні па тэлевізары адчулася няёмкасць у тым, як ён, Салжаніцын, хваліць нябожчыка Запыгіна за подзвіг надрукавання ў «Новом мире» ягонага «Архипелага ГУЛАГа». Як быццам у доўгім, працавітым жыцці таленавітага вучонага i літаратара — гэта галоўнае.

* * *

Выкручваю з калодзежа вядро вады, i тут — праз семдзесят гадоў — раптам радкі Жукоўскага:

Рустем рванул — Зораб упал к его ногам;

Рустем давнул — и в грудь Зораба

Глубоко врезался кинжал...

Старэйшы волат забівае маладзейшага, не ведаючы, што той — ягоны сын, як i сын не ўведаў, хто яго перамог.

Падлеткам гэта да слёз хвалявала мяне — як сына, цяпер — як бацьку.

* * *

Эрнест Рэнан, «Жизнь Иисуса» (вытрымкі перакладаю падкарочана):

«Чысты культ, рэлігія без духавенства i знешніх абрадаў, якая трымаецца на сардэчным пачуцці...»

Гэта заўсёды было мне блізкім. Як i наступнае, дзе захацелася падкрэсліць аснову асноў:

«Аб'явіўшы палітыку нікчэмнай, ён адкрыў свету тую ісціну, што радзіма — гэта яшчэ не ўсё i што чалавек старэйшы i вышэйшы за грамадзяніна».

Калі б Ісуса судзілі па законе Майсеевым, рэлігійным, яго трэба было б каменеваць. А па законе акупантаў адправілі на крыж — рымскую вісельню, як злачынцу крымінальнага, нібы забойцу, злодзея, нявольніка, смерць якога падмацоўваецца ганьбаваннем. Ад страшнага — да страшнейшага.

«Як многае, што ў ім было вялікага, не дайшло да нас дзякуючы неразуменню яго вучняў, так, верагодна, i шмат якія недахопы яго схаваныя ад нас».

Які цвярозы рэалізм, якая жыццёвая мудрасць.

A ў самым канцы, ва «Уводзінах», такое:

«Бог адкрываўся да Ісуса, будзе адкрывацца i пасля яго».

Гэта — супраць абмежаванай канфесійнай замкнёнасці ў самой сабе, што жыве, культывуецца i шкодзіць дагэтуль.

Гётэва «Хто хоча зразумець паэта, павінен ісці ў яго край» падыходзіць i тут: кнігу сваю Рэнан пісаў у Галілеі, зачараваны яе райскай красою.

Мяркуючы па каментары, аўтарам выкарыстана процьма патрэбнай літаратуры. Дый сам тэкст гаворыць пра грунтоўную падрыхтаванасць даследчыка. Чытаючы, дакладней — перачытваючы гэтую кнігу, не адзін раз падумалася, як гэта я чытаў яе вясковым дзецюкам, многае не разумеючы. Дый цяпер таксама не да крышачкі ўсё зразумелае, калі мець на ўвазе некаторыя навуковыя тэрміны. Аднак галоўнае збольшага даходзіла ўжо i тады.

* * *

З «галасоў стагоддзя» па радыё «Свабода», хоць сярод ix трапляюцца i даволі цікавыя, нават i нечым значныя, найлепш пакуль што запомнілася выступление мастака Алеся Пушкіна. У мястэчку Бобр яго лічаць дзіваком, усміхаюцца, калі праходзіць міма, а то i хіхікаюць наўздагон. Адзін з такіх высотнікаў нават у царкву, дзе Алесь паказваў турыстам свой роспіс, дазволіў сабе ўгрукацца ў шапцы на п'янай галаве, нават заўвагі нейкія мармытаў i таксама, павулічнаму, усміхаўся. Мастак пастараўся выпрасіць госця, адвёўшы ўбок, шэптам паабяцаўшы, што намалюе яго партрэт, абы ён да яго зайшоў. I той неўзабаве з'явіўся, а мастак, адкінуўшы прыкрасць, пачаў работу, ды так спакваля захапіўся, што ўвайшоў у высокі творчы настрой.

Гэта нас жывіць.

* * *

У «Литгазете» — Васіль Субоцін. Май сорак пятага, здабыты Берлін. I ён, малады афіцэр, фота, на якое хочацца глядзець... Няма тут адраса, каб напісаць яму. Дый не памятаю ўжо, ці мы з ім на «ты» ці на «вы». Напішу пазней, у Мінску, прачытаўшы яго пісьмо, ужо тым часам i даўняе, водгук на «Муштук i папку». Такі нездаровы ён быў, ціхі, удумлівы Васіль Яфімавіч, у канцы 1971-га, у падмаскоўным Перадзелкіне, калі я пісаў пра яго безымянна ў апавяданні «Тройчы пра адзіноту». А вось жа маладзец, трымаецца на сваім васьмідзесятым, новую кнігу закончыў — яшчэ ўсё пра вайну, як падаецца ў газетным слове пра яго.

* * *

Зноў выпадкова Джэральд Дарэл, «Натураліст на мушцы», на гэты раз па-руску. У першай для мяне кнізе гэтага аўтара, «Мае птушкі, жывёлінкі i радня», якую я пазалетась чытаў у польскім перакладзе, англійскі хлопчык, далёка-будучы пісьменнік, на грэчаскім востраве Корфу зачараваны працоўнай мітусянінай мурашніка, шчасліва прыслухоўваўся, як гэта мурашкі, кожная сама сабе, дапамагаюць у працы нягучнай любімай песенькай.

A ў гэтай, другой кнізе колішні хлопчык, ужо недалёкі ад старасці бывалы мужчына, вядомы на ўсёй планеце даследчык прыроды, i ca мной гаворыць з паўночна-вялікабрытанскага вострава Анст. Тут ужо бачу яго загледжаным не на прыземлены мурашнік, заслуханым не ў мурашынае ўяўнае памармытванне песняй. Ён піша:

«Недзе высока ў небе нябачны жаваранак i лілася бясконцая чароўная песня. Калі б зорка, падаючы, мела голас, мне здаецца, яна спявала б голасам жаўрука».

Добра гэта пераклікаецца ў душы — i астравы, i ўзросты, i два мае запісы пра аднаго i пра адно.

...Пацяшаю, апраўдваю сябе тым, што мае бясконцае чытанне — гэта не спосаб цікавей праводзіць час, не прывычка вучыцца, хоць i гэта, адно i другое, важна, а перш за ўсё яно, чытанне, можна назваць адчуваннем шчаслівай прысутнасці ў агульналюдскім свеце глыбокай думкі i чыстага пачуцця.

A ў выпадку з Дарэлам гэта яшчэ i агляданне неабдымнага свету прыроды, шчасце сыноўняй удзячнасці.

...Той ганарыста-важны самец-малпа, важак, што элегантна ласаваўся памідорам, найбольшым з тых, якім i нас на вымушаным дарожным прыпынку з незразумелай прыязнай ветласцю пачаставаў чорна-худы паўдзённы індыец, гаспадар прыдарожнага агарода, i якім, у сваю чаргу, адзін з нас пачаставаў важака чародкі малпаў, што адразу ж, як толькі мы спыніліся, богведама адкуль з'явіліся каля нас пацешным гуртам. Праўда, побач быў лес. Наш чорны i босы шафёр корпаўся ў маторы старога легкавіка, а мы, два беларускія дэлегаты, навуковец i літаратар, работнік Таварыства дружбы Індыя — СССР доктар Шастры i малады перакладчык з консульства, сядзелі на траве, елі цёпла-сакавітыя памідоры i любаваліся самавіта-ганарлівым важаком. Ён акуратна, моўчкі чысціў пазурыкам падораны памідор ад скуркі, пакрысе адкусваў яго i няспешна жаваў, можна сказаць, у глыбокай задуме. А вакол яго, найбліжэй з усёй гуллівай чародкі какетліва круцілася шустрая самачка, з яўным намерам дамагчыся свайго. Аказалася —важацкае сэрца не камень. З недаедзеным памідорам у жмені, як быццам толькі між іншым, па грамадскім абавязку, ён задаволіў яе кароткай атакай, а прыгажуня (можа, па-іхняму, i прыгажуня), прыняўшы патрэбнае, адбеглася i да непазнавальнасці знікла ў групе дарослых i яшчэ весялейшай малечы.

Важак прадоўжыў сваё акуратна-маўклівае, важнае даяданне памідора, а мы, нават i вечна стрыманы містэр Шастры, перажывалі пэўнае ажыўленне. Відаць, не думаючы, што гэтае здарэнне будзе памятацца так доўга, ды так здалёк, з канца 1967-га, са штата Майсор у Паўднёвай Індыі.