Дзе скарб ваш

Ели прекрасное мясо и сладким вином утешались...

I такое акрэсленне прыстойнай чалавечнасці, што падкрэсліваю:

Дикий ли, нравом свирепый, не знающий правды,

Или приветливый, богобоязненный, гостеприимный.

Тут ужо не пра Мішу падумалася, а пра Жукоўскага. На адвароце тытула значыцца: «Перевод с древнегреческого». A чытаў жа я, што ён перакладаў з нямецкага перакладу. I гэта дапамагае мне думаць пра чалавечую, міжнародную агульнасць.

I прелесть рускай мовы ў высокаадукаванага «незаконнага» сына рускага барына i палоннай турчанкі. Яго таленавітасць, працавітасць.

А тут i вобраз прыгоннага Шаўчэнкі далучаецца, з красою i сілай — зноў жа чалавечнасці.

* * *

Як састарэлы завочнік, ліквідую свае «хвасты»,— ад Гамера перайшоў да Вергілія.

* * *

Пісаць для сябе. Можна так дапісацца, што цікава будзе толькі самому сабе.

* * *

Стары шляхцюк, калісьці вясковы, расказвае: «Я ўзяў дзяўчыну i пайшоў танцаваць...» Не так, каб запрасіў i пайшлі. Што ж — Я!..

* * *

Прачнуўшыся ў дзве гадзіны ночы, гартаў яго шыкоўны том 1987 года выдання. Зноў было адчуванне, што i яму, Максіму, я не дадаў таго, што павінен быў на апошнія дні — больш увагі, i не толькі па тэлефоне. Дарэчы, званіў яму ў папярэдні прыезд у Мінск, у ліпені, i ён сказаў мне тое, пра што потым, выступаючы на паніхідзе, гаварылі Шамякін i Зуёнак,— пра адчуванне, што да традыцыйнай вераснёўскай публікацыі ў «Полымі» ён не дажыве. Сказаў таксама, што напісаў казачку дзецям, здаецца, пра вожыка, i ў голасе ягоным зразумела адчулася радасць патрэбнасці. I атрымалася з гэтым нібы развітальная усмешка.

Гаварылася пра яго на паніхідзе як пра паэта вялікага. Я — з тымі, хто адчуваў гэта даўно, i я зноў з прыкрасцю думаў, як цянер некаторыя з нашых свянцаюць адзін аднаго эпітэтамі «апостал», «геній»... Том ягоны гартаў, што асвяжаючы ў памяці, толькі ўбачыўшы на старонцы, а што i перачытваючы. Адчулася, што не процьма ягоных урадавых узнагарод патрэбна, бо застанецца тое, што застаецца ад сапраўднага літаратара, што не сам ён, a людзі называюць i потым назавуць вялікай паэзіяй.

Гартаючы, перачытваючы сёе-тое, спачатку здзіўляўся: хто ж гэта адкрэсліваў на палях мясціны, якія на той час бачыліся яму найлепшымі? Здагадаўся па почырку ў адным слове, што гэта Калеснік, які, быўIIIы ў Мінску, пазычаў гэты том у гасцініцу, рыхтуючыся да тэлеперадачы пра Максіма. Адчуў яго, Валодзеву, нязменную, даўнюю любоў да Танкавага слова. I сум адчуў, што потым сказалася Сашу Дракахрусту,— у нас ужо, апошнім часам, не падчыстка лесу, а проста бязлітасны лесапавал. Трошкі больш як за паўгода — Калеснік, Панчанка, Танк... Божа мой, хлопцы, што ж вы робіце?!

* * *

Пасля Адамовіча i Панчанкі ў Танка яшчэ больш раскошная казённая труна: белая, з «пазлацанымі» ручкамі, глыбокая ды шырокая, як наменклатурны санаторны «люкс», з карункамі па краях усярэдзіне, нібы для прынцэсы, а не для байца. Успомнілася Тувімава:

Przywróć nam trumny z polskiej sosny!

[

²³

]

У тым сэнсе яно тут, што габляваныя дошкі з нарачанскай сасны былі б раднейшыя роднай зямельцы. Аднак начальству,— а яно ж было зноў, як у Панчанкі, ca сваімі здаравеннымі ахоўнікамі немаведама ад каго,— начальству гэтак зручней: выправіць з жыцця за бюджэтны кошт, чым перад гэтым падумаць пра людскае, дасгойнае вялікага паэта i грамадзяніна дажыванне.

* * *

Відаць, таксама ў пэўнай сувязі з Максімавай радасцю ад нараджэння ў старэчых пакутах яшчэ адной яго светлай дзіцячай казачкі, успомніў вясковага белага, чорнагаловага цюцьку i малую Насценьку. Новая дружба нарадзілася ў вялікім свеце! У адну з раніцаў, калі малая яшчэ спала, а шчанюк быў адзін на панадворку, яму загадкава для мяне захацелася ў пусты кошык пад лаўкай каля плота, i ён залез у яго i ўсё масціўся там, шукаючы найзручнейшага месца. Ад суму адзіноты.

Пакуль я не быў у вёсцы, па малако хадзіла Ніна, i ўранні, i апоўдні. I апоўдні шчабятунка Насценька недаўмявала перад ёю, чаго гэта яе сябрук, калі яна што-небудзь есць, усё гаўкае на яе. Бабуля, яшчэ больш бабулістая за сваю, ледзь не казачная, растлумачыла малой гэтае гаўканне: спачатку злоснае, што з ім не дзеляцца тым, што самі ядуць, а потым, калі падзеляцца ласункам, удзячнае. Хораша мне расказала пра гэта, i ў гэтым у нас, старых, сваё шчасце.

* * *

Акно мае, гарышчанскае, увесь дзень адчынена. На ноч збіраюцца ў пакой матылікрапіўніцы, з маленства прывычна-любыя, так звычайна прыгожыя. Ліпяць цёмнымі трохкутнічкамі на белай столі, два, тры i больш. На ноч акно я амаль зусім шчыльна зачыняю, каб не наляцелі на досвітку камары ці мухі, а то яшчэ горш — шэршні. A ўранні, адчыніўшы акно на свежасць, асцярожна паказальным i сярэднім пальцамі здымаю сваіх начлежнікаў з белай прасторы i выкідваю на волю. Яны адразу, нібы ажыўшы ці прачнуўшыся, лятуць над кустамі шыпшыны ў кветках, над травою двара, на фоне ліпавай лістоты ў сонцы, а мне бывае i боязна: ці не зарана праганяю, ці не холадна яшчэ, усё-такі палавіна жніўня.

* * *

Танк неяк даўно казаў, што Багдановіч пісаў адразу выбранае. I тут гэта не зусім справядліва: каб Багдановіч пажыў даўжэй — было б i для адсеву, бо i ў тым, што ім напісана, сёе-тое магло б i ў адсеў пайсці.

У Танка адсеву хапае, ён i сам займаўся ім пры перавыданнях. Аднак... Шчаслівае аднак! — у яго такое багацце адборнага зерня, што мякіна, якая адвеялася, бачыцца тым часова неабходным, што павінна адслужыць i адысці, як i ў спрадвечнай, вечнай малацьбе i веянні.

У Пількаўшчыне яго пахавалі ў нагах матчынай магілы. Пачуўшы гэта, я адразу ўспомніў, што ўжо i дваццаць чатыры гады, як мы з Піменам давалі Максіму з Масквы (нават з Крамля, бо са з'езда пісьменнікаў) спачувальную тэлеграму.

* * *

Пра смерць Георгія Папова мне пазванілі неўзабаве пасля Максімавага ад'езду на пахаванне ў родную вёску. I такая стомленасць душы была, што ўжо i моцы на новы жаль не хапіла. Аднак на паніхідзе я палічыў абавязкам выступіць пра яго — i з удзячнасцю за пераклады, i пра яго чалавечую годнасць, i пра людскасць гэтага светлага, шчырага рускага сябра.

А дахаты ледзьве ішоў.

* * *

«Strou und Holz» [²⁴]. Так гаварылі нам, палонным, з пагардай пра нашы вёскі старэйшыя баўэры, якім у першую сусветную вайну давялося пабываць у Беларусь

Саламяныя стрэхі, сухенькія зрубы вельмі «дружна» гарэлі ў другую сусветную — разам з людзьмі.

Сухое гарохавінне i мноства сухіх галінак, якім быў абтыканы наш гарох, палыхнула так моцна, высока i ў шырыню, што полымя папаўзло па высахлай, даўно без дажджу, траве, а нас, унукаў i дзеда, адагнала ў бакі ад любага відовішча.

I тут я зноў адчуў злавесную сілу таго, ваеннага, генадыднага полымя,— «Strou und Holz»,— i сказаў гэта ўнукам. Im трынаццаць, пятнаццаць, дваццаць пяты,— такія таксама душыліся ў дыме i полымі...

* * *

Засеў у памяці радок Бранеўскага:

Gryzą ziemię moi najmilsi...

[

²⁵

]

Хоць i салдацкае гэта, пра сяброў-аднапалчан, а ўсё ж не толькі суровае, але i больш чым з натурализмам...

* * *

«У беларусаў баяцца залятання птушкі ў дом: гэта ўспрымаецца як прылёт душы продка па яшчэ адну душу. Найбольш з іншасветам у народнай свядомасці была спалучана зязюля».