Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

— Чаму міністр культуры Беларусі гаворыць з намі не на беларускай мове?

Прачытаў i без найменшай паўзы абрынуўся на такую апалітычнасць. Зноў пачулася i «я філолаг», i не менш доказнае: «Думаеце, я не ўмею гаварыць па-беларуску?!» З такім высокім падтэкстам: «А вось жа не гавару!..»

Пасля выступлення ён i яшчэ адзін філолаг, камсамольскі кіраўнік семінара, вёрткі таварыш, які, дарэчы, i сёння плавае зверху, адразу ж, неадкладна пазванілі ў Мінск — пра ўспышку нацыяналізму, якая імі «паспяхова ліквідавана»...

Здаецца, праз год, на сустрэчу з амерыканскімі журналістамі ад Саюза пісьменнікаў, па сакратарскім абавязку, прыйшлося пайсці мне, дзе зноў сустрэўся з магутным філолагам, на той самай глебе.

Журналісты былі з прагрэсіўных. Пытанні былі ў ix па справах, нацыянальнай палітыкі, i трэба сказаць, што праз пытанні тыя выразна праглядвала вельмі нядрэнная абазнанасць. Адказваў Рыгор Раманавіч ,Шырма, потым i я. ІФілолаг яўна перажываў, баяўся, як мне здалося, асабліва за мяне. I тут жа, як толькі я закончыў, ён паспяшаўся справу з адсутнасцю ў Мінску школ на роднай мове як мага больш «праясніць»...

Хоць i я адказваў асцярожна, да прыкрай самапагарды падкавана...

«ВЫ — НЕ ТОЕ...»

У верасні пяцьдзесят чацвёртага года, на беларускім пісьменніцкім з'ездзе, мілы львавянін Юрка Мельнічук запрасіў мяне ўвечары ў свой гасцінічны нумар. A прыйшлі мы туды — за намі з хола прычапіўся крыху знаёмы абодвум масквіч, «праўдзіст», таварыш шырокай рускай душы. Толькі селі за стол, да бутэлькі віна, госць няпрошаны рассаладзеў:

— Люблю я вас, белорусов. Это не то, что украинцы, националисты!

Спакойны, мужна прыгожы Юрка сказаў:

— Изрекая такие истины, надо сначала, уважаемый, застегнуть ширинку.

Той устаў, зірнуў уніз — i сапраўды...

— Мне что, уйти?

— Да, так будет лучше.

Пайшоў. Пачакаўшы, вярнуўся. Прасіў прабачэння. I ўсё намагаўся пераканаць нас, што i Украіну ён таксама вельмі любіць.

Ну, гэта — чалавек з «хваробаю».

А на Днях беларускай літаратуры ў Маскве, калі не памыляюся, у пачатку шэсцьдзесят дзевятага, Сяргей Смірноў («брэсцкі») i той, хвалячы нас, нашу дэлегацыю, i наогул усіх беларусаў, сказаў у сваім выступленні:

— Вы не тое, што вашы паўднёвыя суседзі!..

I я, вахлак, службова адказны за тое мерапрыемства, i ніхто іншы з нашай трупы не спытаўся ў яго:

«А што вы, паважаны, скажаце на такіх самых днях таксама братняй украінскай літаратуры?..»

I так яшчэ было, у ялцінскім Доме творчасці, напрадвесні таго самага шэсцьдзесят дзевятага. Ціхан Сёмушкін, з якім я там пазнаёміўся i якога хацелася паважаць, гаварыў нам, двум беларусам:

— Украінскія пісьменнікі самі прыдумалі сваю ўкраінскую мову. Народ іхні так не гаворыць.

Арыгінальным гэта мне не здалося — такое самае я чуў раней ад Барыса Палявога. Стары, прасцецкі з выгляду Сёмушкін гаварыў сваё, у Ялту прыехаўшы з Ірпеня, дзе яго ў тым украінскім Доме творчасці, сам расказваў, прынялі вельмі добра, нават два тэрміны пабыў. Ну i падзякаваў здалёк. А Палявой сваю ісціну выдаў як госць украінскай Дэкады літаратуры i мастацтва ў Маскве, у канцы шасцідзесятага. Седзячы ў прэзідыуме перада мною, другому адказнаму маскоўскаму госцю ён гаварыў тое «самі прыдумалі» такім шэптам, што i я чуў гэта, не падслухоўваючы.

Як сёння, бачу яго. Нага за нагу, разваліўшыся з вялікадзяржаўнай свабодай. Увесь свет аб'ездзіў, усюды навыступаўся, пра ўсё панапісваўся, у розных прэзідыумах насядзеўся... А мне здавалася, што тут ён — як асвінелы кулакаваты дзед, падпусціў на ўсе застаўкі... I водар гэты помніцца.

1987

ЛЮБІЦЬ З ЦЯРПЛІВАСЦЮ

Пятрусь Броўка папрасіў мяне прачытаць рукапіс яго рамана «Калі зліваюцца рэкі». «I, прашу цябе, толькі строга». Потым прыслаў па мяне машыну, з Каралішчавіч. Там, у яго фінскім доміку на лясным водшыбе, сядзеў i Янка Скрыган, які нядаўна вярнуўся з «доўгай адсутнасці». Быў чэрвень пяцьдзесят пятага. Мы пачалі з Пятром Усцінавічам размову, а Ян Аляксеевіч сядзеў, слухаў, прыемна ўсміхаўся. Запрошаны да строгасці, я пачаў гаварыць выбарачна, па мясцінах, на полі адзначаных лічбамі па пяцібальнай сістэме. Гэта, ведаючы аўтараву чуйнасць да крытыкі, было трохі лягчэй, чым адразу сказаць пра агульнае ўражанне. Не дайшлі мы i да палавіны рукапісу, як гаспадар сказаў:

— А можа, хлопцы, i няблага было б нам перакусіць?

Загаманіліся да поўначы, але пра рукапіс размова не была прадоўжана.

Гэтая проза паэта, можна сказаць, трыумфальна ішла ў спецнаборы раманаў, якія з не меншай сілай сведчылі пра тагачасны «буйны рост» нашай эпікі. A ў нетрыбунных гутарках старшынёў раман называўся інакш: «Калі зліпаюцца векі». На нейкім сходзе i я, без усякага злога намеру, ледзь не ляпнуў такое, асекшыся на палавіне фразы. A ў дакладзе на пленуме, у студзені шасцідзесятага, ca смешнай сёння смеласцю дакрануўся i да першага ў абавязковых пераліках.

Шаноўны Вацлаў Жыдліцкі ў адным з чэшскіх слоўнікаў пісьменнікаў свету, сказаўшы добрае слова пра лепшае ў Броўкавай паэзіі, з прастадушнай аб'ектыўнасцю, збоку, зводдаль дадаў: «...а таксама аўтар схематычнага рамана «Калі зліваюцца рэкі». Гэта было яму ўлічана: у нашу энцыклапедыю ён не трапіў, у дапаўненне да яе таксама. Праўда, тут дапамаглі «падзеі» 1968 года, аднак i асабістая прычыначка сваё зрабіла.

Час прайшоў. Жыдліцкаму знайшлося законнае месца i ў энцыклапедыі літаратуры i мастацтва i ў купалаўскім энцыклапедычным аднатомніку, аднак... Аднак таксама засталося. Верны, актыўны друг нашай літаратуры, закончыўшы сваю чатырохгадовую выкладчыцкую працу ў Маскве, вяртаўся ў Прагу спецыяльна цераз Мінск, каб на дзень-два спыніцда ў нас па нашых справах. Усё было дамоўлена, аднак сваё зрабілі ўжо новыя асабістыя прычыны ды прычыначкі, — адзін з маладзейшых кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў — сёння, вядома ж, прагрэсіўны — пайшоў «куды трэба», патрыятычна пашаптаўся, i ў Маскву, насустрач госцю пайшла тэлеграма з ідыёцкай матывіроўкай, чаму яму нельга спыніцца ў Мінску. Нешта накшталт «в виду сложившихся» ці «изменившихся обстоятельств»...

Вось так. А чалавек робіць якраз аднатомнік Кузьмы Чорнага, намагаючыся данесці слова яго да чэшскага чытача як мага найлепш. A ў нашым выдавецтве каторы год пераносіцца ў планах кніга Жыдліцкага пра беларускую літаратуру, бо ён з-за Чорнага ўсё адкладае яе здачу.

Любіць нас, беларусаў, таксама трэба з немалой цярплівасцю.

Думка вядзе мяне ад чэха да паляка, Яна Гушчы, да адной гутаркі «наверсе», калі я яшчэ працаваў сакратаром Саюза пісьменнікаў i адказваў за сувязі з іншымі літаратурамі.

З Лодзі прыйшло пісьмо з просьбай прыняць за кошт іхняга выдавецтва паэта Гушчу, тэрмінам на два тыдні, для папярэдняй працы па падрыхтоўцы Анталогіі беларускай паэзіі ў перакладзе на польскую мову. У адказ на нашу радасць — першая такая Анталогія! — таварыш Марцалеў, адказны за культуру ўсёй рэспублікі, накіраваў на мяне свой сурова ашклёны позірк i ва ўпор спытаўся:

— А чего ему здесь надо?

На спробу яшчэ раз раеглумачыць, што гэта азначае, велікамудрае «а чего?» было паўторана з не меншай глыбінёй.

Пасля гэтай гутаркі я на два дні паехаў у Брэст, да сябра, каб адпачыць.

Гушча пазней усё-такі йрыехаў, мы дамагліся гэтага, i першае, што ён сказаў мне, яшчэ на вакзале, было пытанне:

— Ну што вы за маразматыкі? Сілаю трэба да вас дабівацца, каб для вас жа што-небудзь зрабіць!..

Прыйшлося i апраўдвацца, i сорам мулкі глытаць...

Зноў Жыдліцкі.

Калі мы з Адамовічам прыйшлі на перон, каб сустрэцца з Вашакам хоць на некалькі мінут стаянкі яго цягніка, супакойваць «праезджага госця» не трэба было. Ён па-свойму міла ўсміхаўся, спакойна, элегантна гаварыў на сваёй выдатнай беларускай мове. А на сумленнае сэрца — пасля двух інфарктаў — яшчэ ўсё асядала копаць новай крыўды...