Час second-hand

Яшчэ?! Вось:

А ён мне гэта чытаў. Чытаў! Але ў юнацтве часта пішуць пра смерць…

У нашым доме вершы гучалі заўсёды, як мова: Маякоўскі, Святлоў… Мой любімы Сямён Гудзэнка:

Вы звярталі ўвагу? Ну так, вядома… Навошта пытацца? Мы ўсе ў гэтым выраслі… Мастацтва любіць смерць, а нашае асабліва яе любіць. Культ ахвяры і гібелі ў нас у крыві. Жыццё на разрыў аорты. «Эх, рускія людзі, не любяць паміраць сваёй смерцю!» — пісаў Гогаль. І Высоцкі спяваў: «Хоть немного еще постою на краю…» На краі! Мастацтва любіць смерць, але ёсць і французская камедыя. Чаму ж у нас амаль няма камедый? «Наперад за Радзіму!», «Радзіма альбо смерць!» Я вучыла сваіх вучняў: свецячы іншым, згараю сам. Вучыла подзвігу Данка, які вырваў з грудзей сваё сэрца і асвятляў ім шлях іншым людзям. Пра жыццё мы не казалі… мала гаварылі… Герой! Герой! Герой! Жыццё складалася з герояў… ахвяр і катаў… Іншых людзей не было. (Крычыць. Плача.) Для мяне катаванне цяпер — ісці ў школу. Дзеці чакаюць… яны хочуць слоў і пачуццяў… Што сказаць… што я магу ім сказаць?

Усё было… і было менавіта так… Позні вечар, я ўжо ў ложку, чытаю раман «Майстар і Маргарыта» (ён яшчэ лічыўся «дысiдэнцкiм», мне яго прынеслі перадрукаваным на машынцы). Даходжу да апошніх старонак… Памятаеце, Маргарыта просіць адпусціць Майстра, а Воланд, дух Сатаны, гаворыць: «Не трэба крычаць у гарах, ён усё роўна прывык да абвалаў, i гэта яго не патрывожыць. Вам не трэба прасіць за яго, Маргарыта, таму што за яго ўжо прасіў той, з кім ён так прагне пагаварыць…» Нейкая незразумелая сіла штурхнула мяне ў іншы пакой, да канапы, на якой спаў сын. Я стала на калені і шаптала, як малітву: «Ігарок, не трэба. Міленькі мой, не трэба. Не трэба!!» — Пачала рабіць тое, што мне ўжо было забаронена, як толькі ён падрос: цалаваць яго рукі, ногі. Ён расплюшчыў вочы: «Мама, ты чаго?» Я тут жа знайшлася: «З цябе спаўзла коўдра. Я паправіла». Заснуў. А я… Што адбылося са мной, я не зразумела. Вясёлы, ён дражніў мяне «агнявуха-паскакуха». Я лёгка бегла па жыцці.

Набліжаўся дзень яго нараджэння… і Новы год… Нехта з сяброў паабяцаў дастаць нам пляшку шампанскага, тады ж мы мала што маглі купіць у крамах, усё даставалі. Па блату. Праз знаёмых, праз знаёмых знаёмых. Даставалі вэнджаную каўбасу, шакаладныя цукеркі… расстарацца кілаграм мандарынаў да Новага года — вялікая ўдача! Мандарын быў не проста фрукт, а нешта такое дзіўнае, толькі Новы год пах мандарынамі. Далікатэсы да навагодняга стала збіралі месяцамі. На гэты раз я прыхавала слоічак печані траскі і кавалачак чырвонай рыбы. Усё потым падалі да памінальнага стала… (Маўчыць.) Не, я не хачу канчаць свой аповед гэтак хутка. У нас было ажно чатырнаццаць гадоў. Чатырнаццаць гадоў без дзесяці дзён…

Неяк чысціла антрэсолі і знайшла там тэчку з лістамі. Як ляжала ў радзільні, мы з мужам кожны дзень пісалі адно аднаму лісты, цыдулачкі, а то і некалькі разоў на дзень. Чытала, смяялася… Ігару ўжо было сем гадоў… І ён не мог зразумець, як гэта яго не было, а мы з бацькам былі? Гэта значыць, ён як бы быў, мы ў лістах увесь час казалі пра яго: вось дзіцятка павярнулася, вось яно мяне штурхнула… варушыцца… «Я адзін раз памёр, а потым зноў да вас прыйшоў, так?» Я абмерла ад гэтага пытання. Але дзеці… яны часам так кажуць… як філосафы, як паэты… Трэба было мне запісваць за ім… «Мама, дзядуля памёр… гэта значыць, што яго закапалі, і ён расце…» У сёмым класе ў яго ўжо з’явілася дзяўчынка… Закахаўся сур’ёзна.

«Ты ў мяне не ажэнішся ні з першым каханнем, ні з прадаўшчыцай!» — пагражала я. Я ўжо прывыкала да думкі, што мне трэба будзе яго з некім дзяліць. Рыхтавала сябе. У маёй сяброўкі таксама сын, яны з Ігарам былі аднагодкі, і сяброўка неяк мне прызналася: «Я яшчэ не знаёмая са сваёй нявесткай, а ўжо яе ненавіджу». Гэтак яна любіць свайго сына. Не можа сабе нават уявіць, што давядзецца аддаць яго іншай жанчыне. Што было б у нас? Са мною? Не ведаю… Я шалёна… шалёна яго любіла… Які б ні быў цяжкі дзень, адкрываю дзверы ў дом — і аднекуль святло. Не аднекуль, а ад любові.

У мяне два вусцішныя сны. Першы — мы з ім топімся. Ён жа добра плаваў, аднойчы я рызыкнула паплыць разам з ім далёка ў мора. Павярнула назад, адчуваю, сілы няма — ухапілася за яго, ды намёртва. Крычыць: «Пусці!» — «Не магу!» Учапілася, на дно яго цягну. Усё ж такі ён адарваўся і пачаў мяне падштурхоўваць да берага. Падтрымлівае і падштурхоўвае. Так мы з ім выплылі. У сне ўсё паўтараецца, але я яго не пускаю. Мы і не тонем і не выплываем. Ідзе такая схватка на вадзе… Другі сон — пачынаецца дождж, але я адчуваю, што гэта не дождж, а зямля сыплецца. Пясок. Пачынае ісці снег, але я па шоргаце ўжо чую, што гэта не снег, а зямля. Рыдлёўка стукае, як сэрца, шых-шых, шых-шых …

Вада… вада яго заварожвала… Любіў возера, рэчку, калодзежы. Асабліва — мора. У яго шмат вершаў пра ваду. «Только тихая звезда побелела, как вода. Темнота». Яшчэ: «И вода течет одна… Тишина». (Паўза.) Мы цяпер на мора не ездзім.

Апошні год… Часта збіраліся за вячэрай разам. Гаварылі, вядома, пра кнігі. Чыталі разам самвыдат… «Доктар Жывага», вершы Мандэльштама… Памятаю, як спрачаліся пра тое, кім ёсць паэт? Які ў яго лёс у Расіі? Меркаванне Ігара: «Паэту трэба рана памерці, інакш ён не паэт. Стары паэт — гэта проста смешна». Вось… і гэта я прапусціла… Ці не надала ўвагі… З мяне звычайна, як з каляднага меха, сыпалася і сыпалася… Амаль у кожнага рускага паэта ёсць вершы пра Радзіму. Я шмат ведаю на памяць. Чытала любімага Лермантава: «Люблю Отчизну я, но странною любовью». І Ясеніна: «Я люблю тебя, родина кроткая…» Была шчаслівая, калі купіла лісты Блока… Цэлы томік! Ягоны ліст да маці па вяртанні з-за мяжы… ён пісаў, што Радзіма адразу паказала яму свой свіны лыч і боскае аблічча… Націск, вядома, я рабіла на боскае… (Заходзіць у пакой муж. Абдымае і садзіцца побач.) Што яшчэ? Ігар ездзіў у Маскву на магілу Высоцкага. Узяў і пастрыгся нагала, стаў вельмі падобны да

Маякоўскага. (Пытанне — мужу.) Памятаеш? Як я яго лаяла? У яго былі незвычайныя валасы.

Апошняе лета… Загарэлы. Вялікі, моцны. Яму давалі на вока васямнаццаць гадоў. Паехалі на канікулах з ім у Талін. Ён быў там другі раз, вадзіў мяне паўсюль, па розных закутках. За тры дні мы жахнулі мора грошай. Начавалі ў нейкім інтэрнаце. Вяртаемся з начнога паходу па горадзе — узяліся за рукі, смяёмся, адкрываем дзверы. Падышлі да вахцёркі, яна не пускае: «Жанчына, пасля адзінаццатай ўваходзіць з мужчынам нельга». І тут я Ігару на вуха: «Падымайся, я — зараз». Пайшоў, а я шэптам: «Як вам не сорамна! Гэта ж мой сын!» Так усё радасна… добра!! Раптам там жа… ноччу… мне страшна. Страх, што я больш яго ніколі не ўбачу. Страх перад чымсьці новым. Яшчэ нічога не здарылася.

Апошні месяц… У мяне памёр брат. У нашай сям’і мала мужчын, і я ўзяла Ігара з сабой, каб ён дапамагаў. Каб жа я ведала… Ён жа глядзеў, глядзеў на смерць… «Ігар, перастаў кветкі. Прынясі крэслы. Схадзі па хлеб». Вось гэтая звычайнасць заняткаў побач са смерцю… яна небяспечная… Смерць можна пераблытаць з жыццём. Гэта я цяпер разумею… Прыехаў аўтобус. Усе сваякі селі, майго сына няма.

«Ігар, дзе ты? Хадзі сюды». Уваходзіць — усе месцы занятыя. Усё нейкія знакі… Ці то ад штуршка, ці то… Аўтобус крануўся, і брат на імгненне расплюшчыў вочы. Дрэнная прыкмета — у сям’і будзе яшчэ адна смерць. Адразу спалохаліся за нашу маму — за яе хворае сэрца. Калі апускалі труну ў яму, нешта ўпала туды… Таксама нядобра…

Апошні дзень… Раніца. Я мыюся, адчуваю: стаіць у праёме дзвярэй, трымаючыся абедзвюма рукамі за вушакі і глядзіць, глядзіць на мяне. Глядзіць. «Што з табой? Сядай за ўрокі. Я хутка вярнуся». Моўчкі павярнуўся і пайшоў у свой пакой. Пасля працы я сустрэлася з сяброўкай. Яна звязала яму модны пуловер, гэта быў мой падарунак яму на дзень нараджэння. Прынесла дадому, муж яшчэ насварыўся: «Няўжо ты не разумееш, што яшчэ рана яму насіць такія шыкоўныя рэчы?» На абед дала яго любімыя курыныя катлеты. Звычайна дабаўкі просіць, а тут паторкаў відэльцам і пакінуў. «Што-небудзь у школе здарылася?» Маўчыць. Тут я заплакала, у мяне нешта градам пакаціліся слёзы. Я плакала так гучна ўпершыню за шмат гадоў, на пахаванні брата са мной такога не было. І ён спалохаўся. Спалохаўся так, што тут я пачала яго суцяшаць: «Накінь пуловер. — Апрануў. — Падабаецца?» — «Вельмі». Зазірнула праз некаторы час да яго ў пакой — ляжаў і чытаў. У другім пакоі бацька друкаваў на машынцы. У мяне балела галава, і я заснула. Калі пажар, людзі спяць мацней, чым звычайна… Я пакінула яго… ён чытаў Пушкіна… Цімка, наш сабачка, ляжаў у вітальні. Не забрахаў, не заскуголіў. Не памятаю, колькі часу мінула, расплюшчваю вочы: ля мяне сядзіць муж. «А дзе Ігар?» — «У прыбіральні замкнуўся. Напэўна, вершы мармыча». Дзікі, немы жах падкінуў мяне ўгору. Падбягаю, стукаю, грукаю ў дзверы. Б’ю рукамі, нагамі. Цішыня. Клічу, крычу, малю. Цішыня. Муж шукае малаток, сякеру. Узломвае дзверы… У старэнькіх штанах, швэдры, хатніх тапках… На нейкім рамяні… Схапіла, панесла. Мяккі, цёплы. Пачалі рабіць штучнае дыханне. Выклікалі «хуткую дапамогу»…