Час second-hand

Зрываецца на шэпт. А мне здаецца, што яна крычыць.

…заплюшчу вочы: бачу, як ён ляжыць у труне… мы ж былі шчаслівыя… чаму ён вырашыў, што ў смерці шмат прыгожага… …Сяброўка павяла мяне да краўчыхі: «Ты павінна пашыць сабе новую сукенку. Калі ў мяне дэпрэсія, я шыю сабе новую сукенку…»

…Сніцца, як нехта гладзіць, гладзіць мяне па галаве… Першы год уцякала з дому ў парк, там крычала… птушкі палохаліся…

Яму дзесяць гадоў, не, напэўна, адзінаццаць… З дзвюма торбамі ледзь дабіраюся дадому. Пасля цэлага дня ў школе. Уваходжу. Абодва на канапе: адзін — з газетай, другі — з кніжкай. У кватэры вэрхал, чорт ведае што! Гара нямытага посуду! Мяне сустракаюць з захапленнем! Я бяру ў рукі венік. Барыкадзіруюцца крэсламі.

«Выходзьце!» — «Ніколі!» — «Кіньце на пальцах — каму першаму ўсыпаць?» — «Мамачка-дзяўчынка, не злуйся», — вылазіць першым Ігарок, ён ужо ростам з бацьку. «Мамачка-дзяўчынка» — маё хатняе імя. Гэта ён прыдумаў… Улетку звычайна ездзілі на поўдзень, «да пальмаў, якія жывуць бліжэй за ўсіх да сонца». (Радасна.) Словы ўспамінаюцца… нашыя словы… грэла яго гаймарытны нос. Да сакавіка потым не вылазілі з даўгоў, эканомілі: на першае — пельмені, на другое — пельмені і да гарбаты — пельмені. (Маўчыць.) Успамінаецца нейкая яркая афіша… Задушлівы Гурзуф. І мора… камяні і пясок, белыя ад хваль і сонца… Засталося шмат фатаграфій, цяпер я хаваю іх ад сябе. Баюся… адразу ўнутры ўсё выбухае… Адразу — выбух! Аднойчы паехалі без яго. Вярнуліся з паўдарогі. «Ігарок! — урываемся ў дом. — Ты едзеш з намі. Мы без цябе не можам!» З крыкам «Ур-ра!!!» ён вісне ў мяне на шыі. (Пасля доўгай паўзы.) Мы без яго не можам. Чаму яго не ўтрымала наша любоў? Я калісьці верыла, што каханне можа ўсё. Зноў я… зноў…

Гэта ўжо здарылася… яго ўжо з намі няма… Я доўга была аслупянеўшы. «Вера, — кліча муж. Я не чую. — Вера…» Не чую. І раптам істэрыка! Я як зараўла, як затупала нагамі — на сваю маму, маю дарагую маму: «Ты — пачвара, пачвара — талстоўка! Такіх жа пачвар, сабе падобных, ты й выхавала! Што мы ўсё жыццё ад цябе чулі? Трэба жыць для іншых… для высокай мэты…Кінуцца пад танк, згарэць за радзіму ў самалёце. Грымотная рэвалюцыя… гераічная смерць… Смерць заўсёды была прыгажэйшай за жыццё. Мы выраслі пачварамі і вырадкамі. І Ігарка я так выхавала. Гэта ты вінавата ва ўсім! Ты!!» Мама скурчылася і стала раптам — маленькая-маленькая. Маленькая бабулька. У мяне закалола сэрца. Упершыню за шмат дзён я адчула боль, да гэтага ў тралейбусе паставілі на ногі цяжкую валізу — нічога не адчула. Уначы распухлі ўсе пальцы, і толькі тады я ўспомніла пра валізу. (У слязах.) Тут трэба спыніцца і распавесці пра маю маці… Мая мама з пакалення даваеннай інтэлігенцыі. З тых людзей, у якіх блішчэлі слёзы на вачах, калі гралі «Інтэрнацыянал». Яна перажыла вайну і заўсёды памятала, што савецкі салдат павесіў чырвоны сцяг над Рэйхстагам: «Наша краіна такую вайну выйграла!» Дзесяць… дваццаць… сорак гадоў… паўтарала яна нам гэта як заклён. Як малітву… Гэта была ейная малітва… «Мы нічога не мелі, але былі шчаслівыя», — маміна перакананасць у гэтым была абсалютнай. Спрачацца марна. Льва Талстога — «люстэрка рускай рэвалюцыі» — яна любіла за «Вайну і мір», а яшчэ за тое, што граф хацеў усё раздаць бедным, каб выратаваць душу. Такой была не толькі мая мама, але і ўсе яе сябры — першыя савецкія інтэлігенты, што выраслі на Чарнышэўскім, Дабралюбаве, Някрасаве… на марксізме… Уявіць карціну, каб мама сядзела і вышывала на пяльцах або неяк асабліва ўпрыгожвала наш дом: фарфоравыя вазачкі, слонікі там усялякія… вы што! Гэта пустая трата часу. Мяшчанства! Найважнейшае — духоўная праца… кнігі… Адзін касцюм можна насіць дваццаць гадоў, а два паліто хапала на ўсё жыццё, але без Пушкіна або без поўнага збору твораў Горкага жыць нельга. Ты ўдзельнічаеш у вялікай задуме, і вялікая задума ёсць… Так яны жылі… …У цэнтры горада ў нас — старыя могілкі. Шмат дрэў. Кусты бэзу. Там гуляюць, як у батанічным садзе. Старых мала, а маладыя смяюцца, цалуюцца. Магнітафон уключаць… Вяртаецца ён неяк позна: «Дзе быў?» — «Хадзіў на могілкі». — «З чаго ты гэта раптам завалокся на могілкі?» — «Там цікава. Глядзіш у вочы людзей, якіх ужо няма».

…Адчыняю дзверы ў ягоны пакой… На ўвесь рост ён стаяў на карнізе акна, карніз у нас нетрывалы, няроўны. Шосты паверх!

Замёрла. Нельга крыкнуць, як у дзяцінстве, калі ён залазіў на танюткую верхавіну дрэва або на высокую старую сцяну разбуранай царквы: «Калі адчуеш, што не ўтрымаешся, разлічвай, каб упасці на мяне». Не закрычала, не заплакала, каб не спалохаўся. Па сценцы папаўзла назад. Праз пяць хвілін, якія вечнасцю мне здаліся, зноў заходжу — ён ужо саскочыў з карніза і ходзіць па пакоі. Тут я на яго накінулася: і цалавала, і біла, і трэсла: «Навошта? Скажы мне, навошта?» — «Не ведаю. Паспрабаваў».

…Аднойчы каля суседняга пад’езда з раніцы ўбачыла жалобныя вянкі. Нехта памёр. Ну памёр — і памёр. Вярнулася з працы і даведваюся ад бацькі, што ён хадзіў туды. Пытаюся: «Навошта? Там жа незнаёмыя нам людзі». — «Гэта была маладая дзяўчына. Яна ляжала такая прыгожая. А я думаў, што смерць страшная». (Маўчыць.) Кружыў… кудысьці за край яго цягнула… (Маўчыць.) Але дзверы тыя зачыненыя… туды нам няма доступу.

…уткнецца ў калені: «Мама, а які я быў маленькі?» І я пачынаю… Як ён пільнаваў каля дзвярэй дзеда Мароза. Пытаўся, на якім аўтобусе можна паехаць у трыдзявятае царства ў трыдзясятую дзяржаву. Убачыў у вёсцы рускую печ, усю ноч чакаў, калі яна пойдзе-паедзе, як у казцы. Быў вельмі даверлівы… …на вуліцы ўжо, памятаю, снег… Прыбягае: «Мама! Я сёння цалаваўся!» — «Цалаваўся?!» — «Так. У мяне сёння было першае спатканне». — «І ты мне нічога не сказаў?» — «Не паспеў. Сказаў Дзімку і Андрэю, і мы выправіліся ўтрох». — «Хіба на спатканне ходзяць утрох?» — «Ай, адзін я неяк не адважыўся». — «Ну, і як вы ўтрох былі на спатканні?» — «Вельмі добра. Мы з ёй хадзілі вакол горкі пад ручку і цалаваліся. А Дзімка і Андрэй стаялі на варце». А Божа!

«Мама, а можна пяцікласніку ажаніцца з дзевяцікласніцай? Калі, вядома, гэта каханне…»

…А вось гэта… гэта… (Доўга плача.) Пра гэта не магу… …Улюбёны наш месяц — жнівень. Едзем за горад і цешымся павуціннем. Смяёмся… смяёмся… смяёмся… (Маўчыць.) Што я ўсё плачу? У нас жа было ажно чатырнаццаць гадоў… (Плача.)

Смажу-пару на кухні. Акно адкрыта. Чую, як яны з бацькам размаўляюць на балконе. Ігар: «Тата, што такое — цуд? Здаецца, я зразумеў. Вось паслухай… Жылі былі дзед і баба, і была ў іх курачка Раба. Знесла курачка яечка, ды не простае, а залатое. Дзед біў, біў — не разбіў. Баба біла, біла — не разбіла. Мышка бегла, хвосцікам махнула, яечка ўпала і разбілася. Плача дзед, плача баба…» Бацька: «З пункту гледжання логікі — абсалютны абсурд. Білі, білі — не разбілі, а потым раптам — у плач! Але колькі гадоў, ды што там гадоў — стагоддзяў — казку гэтую дзеці слухаюць, як вершы». Ігар: «А я, тата, раней думаў, што ўсё можна зразумець розумам». Бацька: «Шмат рэчаў нельга зразумець розумам. Напрыклад, каханне». Ігар: «І смерць».

З дзяцінства пісаў вершы… На стале, у ягоных кішэнях, пад канапай я знаходзіла спісаныя лісточкі. Губляў, кідаў іх, забываў. Я нават не заўсёды верыла, што яны ягоныя: «Няўжо гэта ты напісаў?» — «А што там?» Чытаю:

— «Ну-у-у, гэта старое. Я ўжо забыўся». — «А гэтыя радкі?» — Якія?» Чытаю:

У дванаццаць гадоў напісаў, што яму хочацца памерці. Хочацца кахання і хочацца памерці — два жаданні.