Час second-hand

Я доўга была сталінскай дзяўчынкай. Вельмі доўга. Вельмі… Так, гэта было! Са мною… з намі… і без таго жыцця я застануся з пустымі рукамі. Без нічога… жабрачкай буду! Я ганарылася нашым суседам, дзядзькам Ванем — герой! Ён вярнуўся з вайны без абедзвюх ног. Ездзіў па двары на драўляным самаробным вазку. Называў мяне «мая Маргарытка», падшываў усім валёнкі і боты. П’яны спяваў:

Праз некалькі дзён пасля смерці Сталіна прыходжу да яго: «Ну што, Маргарытка, здох гэты…» Гэта ён — пра майго Сталіна! Я выхапіла свае валёнкі: «Як вы можаце? Вы — герой! З ордэнам». Два дні вырашала: я — піянерка, значыць, я павінна пайсці ў энкавэдэ і расказаць пра дзядзьку Ваню. Зрабіць заяву. І гэта абсалютна сур’ёзна… так! Як Паўлік Марозаў… Я магла данесці і на свайго бацьку… на маці… Я магла… Так! Я была гатова! Вяртаюся са школы, а дзядзька Ваня п’яны валяецца ў пад’ездзе. Перавярнуўся са сваім вазком і не можа ўстаць. І я пашкадавала яго.

І гэта я… Я сядзела, прыціснуўшыся вухам да рэпрадуктара, і слухала, бо кожную гадзіну перадавалі бюлетэнь пра здароўе таварыша Сталіна. І плакала. Усім сэрцам. Было! Гэта было! Быў сталінскі час… і былі мы, сталінскія людзі… Мая мама — з дваранскай сям’і. За некалькі месяцаў да рэвалюцыі яна выйшла замуж за афіцэра, пасля ён ваяваў у белай гвардыі. У Адэсе яны рассталіся — ён эміграваў з рэшткамі разбітых дзянікінскіх палкоў, а яна не магла пакінуць спаралізаваную маці. Яе забралі ў чэка як жонку белагвардзейца. Следчы, які вёў справу, закахаўся ў маму. Уратаваў нейкім чынам… Але прымусіў выйсці за яго замуж. Пасля службы ён вяртаўся дадому п’яны і біў яе рэвальверам па галаве. Потым кудысьці знік. І вось мая мама… прыгажуня… якая захаплялася музыкай, якая ведала некалькі моваў, яна да бяспамяцтва любіла Сталіна. Пагражала тату, калі ён нечым быў незадаволены: «Я пайду ў райкам і скажу, які ты камуніст». А тата… Тата — удзельнік рэвалюцыі… у 37-м быў рэпрэсаваны… Але яго неўзабаве вызвалілі, бо за яго папрасіў нейкі паважаны бальшавік, які ведаў яго асабіста. Заручыўся. Але ў партыі тату не аднавілі. Удар, які ён не мог перажыць. У турме яму выбілі зубы, праламалі галаву. Усё роўна тата не змяніўся, застаўся камуністам. Растлумачце мне гэта… Думаеце, дурні? Наіўняк? Не, гэта былі разумныя і адукаваныя людзі. Мама чытала ў арыгінале

Шэкспіра і Гётэ, а тата скончыў Ціміразеўскую акадэмію. А Блок… Маякоўскі… Інэса Арманд? Мае куміры… мае ідэалы… З імі я вырасла… (Задумалася.)

Калісьці я вучылася лётаць у аэраклубе. На чым мы лёталі, цяпер здзіўляешся: як мы жывыя засталіся?! Не планеры, а самаробкі — драўляныя рэечкі, абабітыя марляй. Кіраванне — ручка і педаль. Але затое, калі ты ляціш, ты бачыш птушак, ты бачыш зямлю з вышыні. Ты адчуваеш крылы! Неба змяняе чалавека… вышыня змяняе… Разумееце, пра што я? Я пра тое нашае жыццё… Мне шкада не сябе, мне шкада ўсяго таго, што мы любілі…

Усё сумленна ўспомніла… і не ведаю нават… Чамусь цяпер сорамна пра ўсё гэта камусьці расказваць…

Паляцеў Гагарын… Людзі выйшлі на вуліцу, смяяліся, абдымаліся, плакалі. Незнаёмыя людзі. Рабочыя ў спяцоўках проста з заводаў, медыкі ў белых шапачках, кідалі іх у неба: «Мы — першыя! Наш чалавек у космасе!» Гэта нельга забыць! Гэта было нешта, ад чаго захлыналіся, такое здзіўленне. Я да гэтага часу не магу спакойна слухаць песню:

Кубінская рэвалюцыя… Малады Кастра… Я крычала: «Мама! Тата! Яны перамаглі! Віва Куба!» (Напявае.)

У школу да нас прыходзілі ўдзельнікі баёў у Іспаніі… Разам мы спявалі песню «Грэнада»:

У мяне над сталом вісеў фотаздымак Далорэс Ібаруры. Так… мы марылі пра Грэнаду… потым пра Кубу… Праз некалькі дзясяткаў гадоў іншыя хлапчукі гэтак жа трызнілі Афганістанам. Нас лёгка было падмануць. Але ўсё роўна… Усё роўна! Я гэтага не забуду! Я не забуду, як пайшоў на цаліну ўвесь наш дзясяты клас. Яны ішлі калонай, з заплечнікамі і з трапяткім сцягам. У некаторых за спінай гітары.

«Вось гэта — героі!» — думала я. Шмат хто з іх пасля вярнуўся хворым: на цаліну яны не трапілі, а будавалі дзесьці ў тайзе чыгунку, цягалі на сабе рэйкі па пояс у ледзяной вадзе. Бракавала тэхнікі… Елі гнілую бульбу, усе перахварэлі на цынгу. Але яны былі, гэтыя хлопцы! І была дзяўчынка, якая захоплена іх праводзіла. Гэта — я! Мая памяць… Я яе нікому не аддам — ні камуністам, ні дэмакратам, ні брокерам. Яна — мая! Толькі мая! Я без усяго магу: мне не трэба шмат грошай, дарагой ежы і моднай вопраткі… шыкоўнай машыны… Мы на сваіх «Жыгулях» аб’ехалі ўвесь Саюз: я ўбачыла Карэлію… возера Севан… і Памір. Гэта ўсё была мая Радзіма. Мая Радзіма — СССР. Я шмат без чаго магу пражыць. Не магу толькі без таго, што было. (Доўга маўчыць. Так доўга, што я клічу яе.)

Не бойцеся… Са мной усё нармальна… ужо нармальна… Сяджу пакуль дома… котку гладжу, рукавіцы вяжу. Такое простае дзеянне, як вязанне, дапамагае лепш за ўсё… Што спыніла мяне? Да канца я не дайшла… не… Як лекар, я ўсё ўяўляла… з усімі падрабязнасцямі… Смерць пачварная, яна не бывае прыгожай. Я бачыла тых, хто вешаўся… У апошнія хвіліны ў іх наступае аргазм, або яны ў мачы, у кале. Ад газу чалавек сіні… фіялетавы… Адна гэтая думка для жанчыны жахлівая. Ніякіх ілюзій аб прыгожай смерці ў мяне не магло быць. Але… Цябе нешта падкінула, сцебанула, прымусіла рвануцца. Ты ў адчайным парыванні… ёсць дыханне і рытм… і ёсць рывок… А там ужо цяжка спыніцца. Сарваць стоп-кран! Стоп! Я неяк спыніла сябе. Кінула вяроўку. Выбегла на вуліцу. Прамокла пад дажджом, якая радасць пасля ўсяго прамокнуць пад дажджом! Як прыемна! (Маўчыць.) Я доўга не размаўляла… Восем месяцаў ляжала ў дэпрэсіі. Развучылася хадзіць. Устала ў рэшце рэшт. Навучылася хадзіць зноў. Я засталася… зноў я на цвёрдым… Але мне было дрэнна… Мяне працялі як шарык… Пра што гэта я? Хопіць! Ну, хопіць… (Сядзіць і плача.) Хопіць…

Дзевяносты год… У нашай мінскай трохпакаёвай кватэры жыло пятнаццаць чалавек, і немаўля яшчэ. Першымі прыехалі з Баку сваякі мужа — сястра з сям’ёй і яго стрыечныя браты. Яны не ў госці прыехалі, яны прывезлі з сабою слова «вайна». Галосячы ўвайшлі ў дом, з мёртвымі вачыма… Гэта недзе восенню ці зімой… было ўжо халодна. Так, восенню яны прыехалі, таму што ўзімку нас было больш. Узімку з Таджыкістана… З горада Душанбэ прыехала мая сястра са сваёй сям’ёй і бацькамі мужа. Менавіта так і было… Так… Спалі ўсюды, летам спалі нават на балконе. І… не гаварылі, а крычалі… Як яны беглі, а вайна выспяткі раздавала. На пяты наступала. А яны… усе яны, як і я, савецкія… абсалютна савецкія. На сто працэнтаў! Ганарыліся гэтым. І раптам — нічога гэтага няма. Ну няма!

Прачнуліся раніцай, зірнулі ў акно — ужо яны пад іншым сцягам. У іншай краіне. Ужо — чужыя.

Я слухала. Слухала. Яны гаварылі… «…а які быў час! Прыйшоў Гарбачоў… І раптам пад вокнамі — страляніна. Госпадзе! У сталіцы… у Душанбэ… Усе сядзелі каля тэлевізара і баяліся прапусціць апошнія навіны. У нас на фабрыцы жаночы калектыў быў, пераважна рускія. Я пытаюся: «Дзяўчаты, што будзе?» — «Вайна пачынаецца, ужо рускіх рэжуць». Праз некалькі дзён адну краму ўдзень разрабавалі… другую…»

«…першыя месяцы я плакала, а тады перастала. Слёзы хутка канчаюцца. Больш за ўсё баялася мужчын, і знаёмых, і незнаёмых. Зацягнуць у дом, у машыну… «Красівайа! Дэвушка, давай паябёмся…» Суседскую дзяўчынку аднакласнікі згвалцілі. Таджыкскія хлопчыкі, якіх мы ведалі. Яе маці пайшла ў сям’ю да аднаго. «Навошта сюды прыехала? — крычалі на яе. — Валі ў сваю Расію. Хутка вас, рускіх, тут, наогул, не застанецца. У адных трусялях пабежыцё».