Час second-hand

Танкі ў Маскве… барыкады… У вёсцы ніхто асабліва з гэтай нагоды не напружваўся. Не зарубаўся. Нашмат больш хваляваў каларадскі жук і капусная моль. Ён жывучы, гэты каларадскі… А ў маладых пацаноў семкі і дзеўкі ў галаве. Дзе пляшку ўвечары расціснуць? Але народ усё-такі больш выказваўся за ГКЧП. Я так зразумеў… Яны не ўсе былі камуністамі, але ўсе за вялікую краіну. Баяліся пераменаў, бо пасля ўсіх пераменаў мужык у дурнях заставаўся. Памятаю, як наш дзед казаў: «Раней мы жылі хуёва, хуёва, а потым усё горш і горш». Да вайны і пасля вайны жылі без пашпартоў. Вясковым пашпарт не давалі, не выпускалі ў горад. Рабы. Арыштанты. Вярнуліся з вайны ў ордэнах. Паў-Еўропы заваявалі! А жылі без пашпартоў.

У Маскве даведаўся, што мае сябры ўсе былі на барыкадах. Удзельнічалі ў куламесе. (Смяецца.) І я медалёк мог атрымаць…»

«Я — інжынер…

Хто ён, маршал Ахрамееў? Фанатык «саўка». Я жыў у «саўку», мне зноў у «савок» не хочацца. А гэта быў фанатык, чалавек, шчыра адданы камуністычнай ідэі. Гэта быў мой вораг. Ён выклікаў ува мне нянавісць, калі я слухаў яго выступленні. Я разумеў: гэты чалавек будзе біцца да канца. Яго самагубства? Ясна, што ўчынак неардынарны, і ён выклікае павагу. Смерць трэба паважаць. Але я задаю сабе пытанне: а калі б яны перамаглі? Вазьміце які заўгодна падручнік… Ніводны пераварот у гісторыі не абышоўся без тэрору, абавязкова ўсё заканчвалася крывёю. Выдзіраннем языкоў і выкалупваннем вачэй. Сярэднявеччам. Тут не трэба быць гісторыкам…

Пачуў раніцай па тэлевізары пра «няздольнасць Гарбачова кіраваць краінай з прычыны цяжкай хваробы»… убачыў пад вокнамі танкі… Тэлефаную сябрам — усе за Ельцына. Супраць хунты. Будзем Ельцына абараняць! Адчыняю халадзільнік — паклаў кавалак сыру сабе ў кішэню. Абаранкі ляжалі на стале — згроб абаранкі. А зброю? Нешта трэба з сабой узяць… На стале ляжаў кухонны нож… патрымаў яго ў руках і паклаў на месца. (Задумаўся.) А калі б… а калі б яны перамаглі?

Цяпер па тэлевізары паказваюць карцінкі: маэстра Растраповіч прыляцеў з Парыжа і сядзіць з аўтаматам, дзяўчаты частуюць салдатаў марозівам… Букет кветак на танку… Мае карцінкі іншыя… Маскоўскія бабулі раздаюць салдатам бутэрброды і водзяць да сябе дадому па малой патрэбе. Увялі танкавую дывізію ў сталіцу — ні сухпайкоў, ні прыбіральняў. Тырчаць з люкаў тоненькія шыйкі дзецюкоў, і вось такія! — у іх перапалоханыя вочы. Яны нічога не разумеюць. На трэці дзень ужо сядзяць на брані — злосныя, галодныя. Не выспаліся. Жанчыны бяруць іх у аблогу: «Сыночкі, і вы будзеце ў нас страляць?» Салдаты маўчаць, а афіцэр як гыркне: «Дадуць загад — будзем страляць!» Салдатаў як ветрам знесла, пахаваліся ў люках. Во як! У мяне карцінкі з вашымі не супадаюць… Стаім у ачапленні, чакаем атакі. Чуткі: неўзабаве газ пусцяць, снайперы на дахах… Падыходзіць да нас жанчына, у яе ордэнскія калодкі на швэдары: «Каго абараняеце? Капіталістаў?» — «Ды ты што, бабуля? Мы за свабоду тут стаім». — «А я за савецкую ўладу ваявала — за рабочых і сялян. А не за кіёскі і кааператывы. Далі б мне зараз аўтамат…»

Усё вісела на валаску. Крывёю пахла. Свята я не памятаю…»

«Я — патрыёт…

Дайце мне выказацца. — Падыходзіць мужчына ў расхрыстаным кажуху з масіўным крыжам на грудзях. — Мы жывём у самы ганебны час нашай гісторыі. Мы — пакаленне баязліўцаў, здраднікаў. Такі прысуд нам вынесуць нашыя дзеці. «Вялікую краіну нашыя бацькі прадалі за джынсы, «Мальбара» і жуйку», — скажуць яны. Мы не змаглі абараніць СССР — нашу Радзіму. Страшнае злачынства. Прадалі ўсё!! Ніколі не прывыкну да расійскага трыкалору, у мяне перад вачыма заўсёды будзе чырвоны сцяг. Сцяг вялікай краіны! Вялікай Перамогі! Што ж гэта трэба было зрабіць з намі… з савецкімі людзьмі… каб мы заплюшчылі вочы і пабеглі ў гэты ябаны капіталістычны рай? Купілі нас фанцікамі, каўбаснымі крамкамі, яркімі абгорткамі. Асляпілі, забалбаталі. Мы прамянялі ўсё на тачкі і шмоткі. І не трэба казак… што гэта ЦРУ разваліла Савецкі Саюз, падкопы Бжэзінскага… А чаму КДБ не разваліла Амерыку? Не тупыя бальшавікі прасралі краіну, і не інтэлігентныя сволачы яе знішчылі, каб ездзіць па замежжах і чытаць «Архіпелаг ГУЛАГ»… І не шукайце жыда-масонскай змовы. Усё мы знішчалі самі. Сваімі рукамі. Марылі, каб у нас адкрылі «Макдональдсы» з гарачымі гамбургерамі і кожны мог купіць сабе «Мэрсэдэс», пластмасавы відзік. І каб у кіёсках прадаваліся парнафільмы…

Расіі патрэбна моцная рука. Жалезная. Наглядчык з палкай. Так што — вялікі Сталін! Ура! Ура! Ахрамееў мог стаць нашым Піначэтам… генералам Ярузэльскім… Вялікая страта…»

«Я — камуніст…

Я быў за ГКЧП, дакладней, за СССР. Я быў шчыры гэкачэпіст, таму што мне падабалася жыць у імперыі. «Широка страна моя родная…» У восемдзесят дзявятым годзе паслалі мяне ў камандзіроўку ў Вільню. Перад ад’ездам выклікаў да сябе галоўны інжынер завода (ён там ужо быў) і папярэдзіў: «Ты па-руску з імі не гавары. Запалак у краме не прададуць, калі папросіш па-руску. Ты на сваю ўкраінскую не забыўся? Размаўляй па-ўкраінску». Я не паверыў — што за глупства? А ён: «Асцярожна ў сталоўцы — могуць атруціць ці падсыпаць тоўчанае шкло. Ты там цяпер акупант, разумееш?» А ў мяне ў галаве дружба народаў і ўсё такое. Савецкае братэрства. Не паверыў, пакуль не прыехаў на віленскі вакзал. Выйшаў на перон… З першай хвіліны, пачуўшы рускую, мне далі зразумець, што я прыехаў у чужую краіну. Я быў акупант. З бруднай, заняпалай Расіі. Рускі Іван. Варвар.

І вось гэты танец маленькіх лебедзяў… Адным словам, пра ГКЧП я пачуў раніцай у краме. Пабег дадому, уключыў тэлевізар: забілі Ельцына ці не? У чыіх руках тэлецэнтр? Хто камандуе арміяй? Патэлефанаваў знаёмы: «Ну, сукі, зараз зноў гайкі закруцяць. Станем шрубкамі і цвічкамі». Мяне зло ўзяло: «А я абедзвюма рукамі — за. Я — за СССР!» У адзін момант ён разварочваецца на сто восемдзесят градусаў: «Канец Міхаілу Мечанаму! Хай папрацуе ў Сібіры!» Разумееце? З людзьмі трэба было размаўляць. Даводзіць. Апрацоўваць. Перш за ўсё браць «Астанкіна» і кругласутачна вяшчаць: ратуйце краіну! Савецкая Радзіма ў небяспецы! Адразу разабрацца з сабчакамі, афанасьевымі ды астатнімі здраднікамі. А народ быў — за!

У самагубства Ахрамеева не веру. Не можа баявы афіцэр павесіцца на шпагаце… са скрынкі ад торта… Як зэк. У турэмнай камеры так вешаюцца — седзячы і падкурчыўшы ногі. У адзіночцы. Не ў вайсковай гэта традыцыі. Афіцэры грэбуюць пятлёй. Не самазабойства гэта, а забойства. Яго забілі тыя, хто забіў Савецкі Саюз. Яны яго баяліся — Ахрамееў меў высокі аўтарытэт у арміі, ён мог арганізаваць супраціў. Народ яшчэ не быў дэзарыентаваны, раз’яднаны, як цяпер. Яшчэ ўсе жылі аднолькава і адны газеты чыталі. Не так, як цяпер: у адных супчык рэдкі, у другіх жэмчуг дробны.

А вось гэта… я сам гэта бачыў… Маладыя хлопцы прыставілі лесвіцы да будынка ЦК КПСС на Старой плошчы, яго ўжо ніхто не ахоўваў. Высокія пажарныя лесвіцы. Залезлі наверх… малаткамі і зубіламі пачалі збіваць залатыя літары ЦК КПСС. А другія ўнізе іх распілоўвалі і раздавалі кавалачкі на памяць. Разбіралі барыкады. Калючы дрот таксама ішоў на сувеніры.

Такім я запомніў падзенне камунізму…»

З матэрыялаў следства