Час second-hand

На вуліцы шмат людзей, на паліто і пінжаках ва ўсіх чырвоныя стужачкі. Ззяюць чырвоныя сцягі, іграе ваенны духавы аркестр. Трыбуна з нашымі правадырамі… І песня:

Хацелася ўвесь час крычаць «Ура!». З рэпрадуктара: «Слава працоўным Маскоўскага двойчы ордэна Леніна і Чырвонага Сцяга завода імя Ліхачова! Ура, таварышы!» — «Ура! Ура!» — «Слава нашаму гераічнаму Ленінскаму камсамолу… Камуністычнай партыі… Нашым слаўным ветэранам…» — «Ур-ра! Ура!!» Прыгажосць! Захапленне! Людзі плакалі, радасць перапаўняла… Духавы аркестр іграў маршы і рэвалюцыйныя песні:

Я памятаю словы ўсіх песень на памяць, я нічога не забылася, часта іх спяваю. Спяваю сама сабе. (Ціха напявае.)

Нядаўна знайшла ў шафе старыя кружэлкі, зняла з антрэсоляў патэфон, увесь вечар прайшоў ва ўспамінах. Песні Дунаеўскага і Лебедзева-Кумача — як мы іх любілі! (Маўчыць.) І вось я высокавысока. Гэта тата падымае мяне на руках… вышэй, яшчэ вышэй… Надыходзіць найважнейшы момант — зараз з’явяцца і загрымяць па бруку магутныя цягачы з замаскаванымі ракетамі, танкі, і пойдзе артылерыя. «Запомні гэта на ўсё жыццё!» — імкнецца перакрычаць шум тата. І я ведаю, што запомню! А па дарозе дадому мы зойдзем у краму, і я атрымаю сваё ўлюбёнае сітро «Бураціна». У гэты дзень мне дазвалялася ўсё: свістулькі, ледзяшы-пеўнікі на палачках…

Я любіла начную Маскву… гэтыя агні… Калі мне было ўжо васямнаццаць гадоў… васямнаццаць гадоў! — я закахалася. Калі я зразумела, што закаханая, я паехала, ні за што не здагадаецеся, куды я паехала. Я паехала на Чырвоную плошчу, першае, што я захацела, — быць у гэтыя хвіліны на Чырвонай плошчы. Крамлёўская сцяна, чорныя елкі ў снезе і засыпаны гурбамі Аляксандраўскі сад. Я глядзела на ўсё гэта і ведала, што буду шчаслівая. Абавязкова буду!

А нядаўна мы з мужам былі ў Маскве. І ўпершыню… Упершыню не пайшлі на Чырвоную плошчу. Не пакланіліся. Упершыню… (На вачах слёзы.) Муж у мяне армянін, ажаніліся мы яшчэ студэнтамі. У яго коўдра, а ў мяне раскладушка — так мы пачыналі жыць. Пасля заканчэння Маскоўскага медінстытута атрымалі размеркаванне ў Мінск. Усе мае сяброўкі раз’ехаліся хто куды: адна — у Малдову, другая — ва Украіну, хтосьці ў Іркуцк. Тых, хто паехаў у Іркуцк, мы звалі «дзекабрысткамі». Краіна адна — едзь, куды хочаш! Ніякіх межаў тады не было, віз і мытняў. Муж хацеў вярнуцца на Радзіму. У Арменію. «Паедзем на Севан, убачыш Арарат. Пакаштуеш сапраўднага армянскага лавашу», — абяцаў ён мне. Але прапанавалі — Мінск. І мы: «Давай у Беларусь!» — «Давай!» Гэта ж маладосць, наперадзе яшчэ столькі часу — здаецца, яго на ўсё хопіць. Прыехалі ў Мінск, і тут нам спадабалася. Едзеш і едзеш: азёры і лясы, партызанскія лясы, балоты і пушчы, рэдкія палі сярод гэтых лясоў. Нашы дзеці тут выраслі, у іх улюбёныя стравы — дранікі, беларуская мачанка.

«Бульбу смажаць, бульбу вараць…» Армянскі хаш на другім месцы… Але кожны год усёй сям’ёй мы ездзілі ў Маскву. Як жа! Без гэтага я не магла жыць, я павінна была пахадзіць па Маскве. Падыхаць яе паветрам. Чакала… Заўсёды нецярпліва чакала гэтых першых хвілін, калі цягнік падыходзіў да Беларускага вакзала, грымеў марш, і сэрца грукатала ад слоў: «Таварышы пасажыры, наш цягнік прыбыў у сталіцу нашай Радзімы — горад-герой Маскву!»

Выходзіш з вагона пад гэтую музыку.

Што… Дзе мы? Cустрэў нас чужы, незнаёмы горад… Вецер насіў па вуліцах брудныя абгорткі, абрыўкі газет, пад нагамі грымелі бляшанкі з-пад піва. На вакзале… і ў метро… Усюды шэрыя шэрагі людзей, усе нешта прадавалі: жаночую бялізну і прасціны, стары абутак і дзіцячыя цацкі, цыгарэты можна было купіць паштучна. Як у фільмах пра вайну. Я толькі там гэта бачыла. На нейкіх ірваных паперах, кардонных скрынках проста на зямлі ляжалі каўбаса, мяса, рыба. У адным месцы прыкрыта ірваным цэлафанам, а ў іншым — не. І масквічы гэта куплялі. Збівалі цану. Вязаныя шкарпэткі, сурвэткі. Тут жа цвікі, і побач ежа, адзенне. Гаворка ўкраінская, беларуская, малдаўская… «Мы з Вінніцы прыехалі…» — «А мы — з Брэста…» Шмат жабракоў… Адкуль іх столькі? Калекі… Як у кіно… У мяне адно параўнанне — як у старым савецкім кіно. Нібыта я фільм глядзела… На Старым Арбаце, улюбёным маім Арбаце я ўбачыла гандлёвыя кропкі — з матрошкамі, самаварамі, абразамі, фотаздымкамі цара і яго сям’і. Партрэты белагвардзейскіх генералаў — Калчака, Дзянікіна і бюст Леніна… Матрошкі розных відаў — «горбіматрошкі» і «ельцына-матрошкі». Я не пазнавала сваю Маскву. Што гэта за горад? Проста на асфальце, на нейкіх цаглінах сядзеў стары і граў на акардэоне. З ордэнамі на грудзях. Спяваў ён ваенныя песні, каля ног — шапка з манеткамі. Песні нашы ўлюбёныя:

Захацелася падысці… але яго ўжо атачылі замежнікі… сталі фатаграфавацца. Нешта яму крычалі па-італьянску, па-французску і па-нямецку. Пляскалі па плячы: «Давай! Давай!» Ім было весела, яны былі задаволеныя. Як жа! Так нас баяліся… а цяпер… Вось! Гара хламу… Імперыя — пшык! Побач з матрошкамі і самаварамі гарой наваленыя чырвоныя сцягі і вымпелы, партыйныя і камсамольскія білеты. І баявыя савецкія ўзнагароды! Ордэны Леніна і Чырвонага Сцяга. Медалі! «За адвагу» і «За баявыя заслугі». Кратаю іх… гладжу… Не веру! Не веру!

«За абарону Севастопаля» і «За абарону Каўказа». Усё сапраўднае. Роднае. Савецкая ваенная форма: мундзіры, шынялі… фуражкі з зорачкамі… А кошты — у доларах… «Колькі?» — спытаў муж і паказаў на медаль «За адвагу». — «За дваццаць долараў прадам. А, няхай, давай «штуку» — тысячу рублёў». — «А ордэн Леніна?» — «Сто даляраў…» — «А сумленне?!» — Мой муж гатовы быў у бойку кінуцца. — «Ты што, ідыёт? З якой дзіркі вылез? Прадметы эпохі таталітарызму». Так і сказаў… Маўляў, гэта ўжо «жалязякі», але замежнікам падабаюцца, у іх цяпер мода на савецкую сімволіку. Добры тавар. Я закрычала… Паклікала міліцыянта… Я крычала: «Глядзіце!

Глядзіце… А-а-а…» Міліцыянт нам пацвердзіў: «Прадметы эпохі таталітарызму… Да адказнасці прыцягваем за наркотыкі і парнаграфію…» А партбілет за дзесяць долараў — не парнаграфія? Ордэн Славы… Ці гэта — чырвоны сцяг з партрэтам Леніна — за долары? Было такое пачуццё, што мы стаім сярод нейкіх дэкарацый. Нас разыгрываюць. Мы кудысьці не туды прыехалі. Я стаяла і плакала. Італьянцы побач прымяралі вайсковыя шынялі і шапкі з чырвонымі зорачкамі.

«Карашо! Карашо!» А ля рус…

Упершыню я была ў маўзалеі з мамай. Памятаю, што ішоў дождж, халодны, восеньскі дождж. Мы прастаялі ў чарзе шэсць гадзін. Прыступкі… паўзмрок… вянкі… Шэпт: «Праходзьце. Не затрымлівайцеся». Ад слёз я нічога не разгледзела. Але Ленін… здалося мне, што ён свеціцца… Маленькая, я маму пераконвала: «Мама, я ніколі не памру». — «Чаму ты так думаеш? — пыталася мама. — Усе паміраюць. Нават Ленін памёр». Нават Ленін… Я не ведаю, як мне пра ўсё расказаць… А мне трэба… я хачу. Я хацела б гаварыць… гаварыць, але не ведаю з кім. Пра што? Пра тое, якія мы былі дзівосна шчаслівыя! Цяпер я ў гэтым абсалютна ўпэўненая. Раслі беднымі і наіўнымі, але пра гэта не здагадваліся і нікому не зайздросцілі. У школу мы хадзілі з таннымі пеналамі і ручкамі за сорак капеек. Улетку абуеш парусінавыя тапачкі, начысціш іх зубным парашком — прыгожа! Узімку — у гумовых боціках, мароз — падэшвы пячэ. Весела! Верылі, што заўтра будзе лепш, чым сёння, а паслязаўтра лепш, чым учора. У нас была будучыня. І мінулае. Усё ў нас было!