Час second-hand

«Першы» загадаў: «Скажыце, каб ішлі дамоў». Спалохаліся… мы ўсе спалохаліся… А людзі былі настроеныя рашуча. Я некалькі такіх фактаў ведаю. А мы спалохаліся… І вось… гэты дзень… Патэлефанавалі з райвыканкама: «Мы абавязаны апячатаць вашыя кабінеты. У вас дзве гадзіны, каб сабраць свае рэчы». (Не можа ад хвалявання гаварыць.) Дзве гадзіны… дзве… Кабінеты апячатвала спецыяльная камісія… Дэмакраты! Нейкі слесар, малады журналіст, маці пяці дзяцей… Я яе ўжо ведала па мітынгах. Па лістах у райкам… у нашую газету… Жыла яна з вялікай сям’ёй у бараку. Усюды выступала і патрабавала кватэру. Праклінала камуністаў. Я запомніла яе твар… Яна ў гэты момант была поўная трыумфу… Калі яны прыйшлі да «першага», ён запусціў у іх крэслам. У мяне ў кабінеце адна з членаў камісіі падышла да акна і дэманстратыўна разарвала штору. Каб я дадому яе не забрала, ці што? Бог мой! Прымусілі адкрыць сумачку… Праз некалькі гадоў я сустрэла на вуліцы гэтую маці пяці дзяцей. Нават імя яе зараз успомніла — Галіна Аўдзей. Я яе спытала: «Ці атрымалі вы кватэру?» Яна паказала кулак у бок будынка абласной адміністрацыі: «І гэтыя падлюгі мяне падманулі». Далей… Далей — што? На выхадзе з будынка райкама нас чакаў натоўп: «Камуністаў — пад суд! Адразу іх — у Сібір!», «Узяць бы зараз кулямёты і прайсціся па вокнах». Абарочваюся — за спіной у мяне два мужчыны нападпітку — гэта яны… пра кулямёт… Адказваю: «Толькі прыміце пад увагу, я буду адстрэльвацца». Побач стаяў міліцыянт і рабіў выгляд, што ён нічога не чуе. Знаёмы міліцыянт.

Увесь час было пачуццё… як быццам чую за спіной: у-у-у… Не я адна так жыла… У школе да дачкі нашага інструктара падышлі дзве дзяўчынкі з яе класа: «Мы з табой сябраваць не будзем. Твой тата ў райкаме партыі працаваў». — «Мой тата харошы». — «Харошы тата не мог там працаваць. Мы ўчора на мітынгу былі…» Пяты клас… дзеці… Ужо яны — гаўрошы, хочуць падносіць патроны. Інфаркт у «першага». Ён памёр у машыне «хуткай дапамогі», да бальніцы не давезлі. Я думала, што, як раней, будзе шмат вянкоў, аркестр, а тут — нікога і нічога. Ішлі за труной некалькі чалавек… група таварышаў… Яго жонка замовіла, каб на помніку выбілі серп і молат і першыя радкі савецкага гімна: «Союз нерушимый республик свободных…» З яе смяяліся. Я ўвесь час чула гэты шэпт: у-у-у… Думала, што звар’яцею… Незнаёмая жанчына ў краме: «Ну што, камунякі, прасралі краіну!» — мне ў твар.

Што ратавала? Ратавалі званкі… Званок ад сяброўкі: «Калі вышлюць у Сібір, ты не бойся. Там прыгожа». (Смяецца.) Была яна там у туры. Ёй спадабалася. Званок ад стрыечнай сястры з Кіева: «Прыязджай да нас. Я дам табе ключы. Зможаш схавацца ў нас на дачы. Цябе там ніхто не знойдзе». — «Я — не злачынца. Не буду хавацца». Бацькі тэлефанавалі кожны дзень: «Што ты робіш?» — «Кансервую агуркі». Цэлымі днямі слоікі кіпяціла. Закручвала. Не чытала газеты і не глядзела тэлевізар. Чытала дэтэктывы, адну кніжку заканчвала і тут жа пачынала другую. Тэлевізар выклікаў жах. Газеты таксама.

Доўга не магла ўладкавацца на працу… Усе думалі, што мы падзялілі грошы партыі, і ў кожнага з нас — кавалак нафтавай трубы або, прынамсі, маленькая аўтазапраўка. Няма ў мяне ні аўтазапраўкі, ні крамкі, ні кіёска. Іх цяпер «камкамі» называюць. «Камкі», «чаўнакі»… Вялікую рускую мову не пазнаць: «ваучер, валютный коридор… транш МВФ…» На замежнай мове размаўляем. Я вярнулася ў школу. Перачытваю з вучнямі любімага Талстога і Чэхава. Як у іншых? Лёсы ў маіх таварышаў склаліся па-рознаму… Адзін наш інструктар наклаў на сябе рукі… У загадчыка парткабінета было нервовае расстройства, ляжаў доўга ў бальніцы. Хтосьці стаў бізнесменам… Другі сакратар — дырэктар кінатэатра. А адзін інструктар райкама — святар. Я з ім сустракалася. Размаўляла. Жыве чалавек другі раз. Пазайздросціла яму. Успомнілася… Я была ў мастацкай галерэі… На адной карціне, памятаю, шмат-шмат святла — і жанчына стаіць на мосце. Глядзіць некуды далёка-далёка… шмат-шмат святла… Не хацелася ад гэтай карціны адыходзіць. Пайду — і зноў вярнуся, мяне да яе цягне. У мяне таксама магло быць іншае жыццё. Не ведаю толькі — якое?

Ганна Ільінічна:

— Я прачнулася, бо загуло… Адчыняю акно… Па Маскве! Па сталіцы паўзуць танкі і бэтээры. Радыё! Хутчэй уключыць радыё! Па радыё перадавалі Зварот да савецкага народа: «над Радзімай навісла смяротная небяспека… Краіна апускаецца ў бездань гвалту і беззаконня… ачысцім вуліцы ад злачынных элементаў… Пакладзём канец смутнаму часу…» Было незразумела — ці Гарбачоў сышоў у адстаўку па стане здароўя, ці то яго арыштавалі. Тэлефаную мужу, ён на лецішчы: «У краіне дзяржаўны пераварот. Улада ў руках…» — «Дурніца! Пакладзі слухаўку, цябе зараз забяруць». Уключаю тэлевізар. Па ўсіх каналах — балет «Лебядзінае возера». А ў мяне перад вачыма іншыя кадры, усе мы дзеці савецкай прапаганды: Сант’яга ў Чылі… гарыць прэзідэнцкі палац… Голас Сальвадора Альендэ… Пачаліся тэлефонныя званкі: у горадзе поўна ваеннай тэхнікі, танкі стаяць на Пушкінскай плошчы, на Тэатральнай… У нас у гэты час гасцявала свякруха, яна страшэнна спалохалася: «Не выходзь на вуліцу. Я жыла пры дыктатуры, я ведаю, што гэта такое». А я не хачу жыць пры дыктатуры!

Пасля абеду муж вярнуўся з лецішча. Сядзелі на кухні. Шмат курылі. Баяліся праслухоўвання тэлефона… паклалі на тэлефон падушку… (Смяецца.) Начыталіся дысідэнцкай літаратуры. Наслухаліся. Цяпер вось яно спатрэбілася… Далі трохі падыхаць, а цяпер усё зачыніцца. Загоняць назад у клетку, умажуць нас зноў у асфальт… будзем як матылькі ў цэменце… Успаміналі нядаўнія падзеі на плошчы Цянь-ань-мэнь… як сапёрнымі лапаткамі ў Тбілісі разганялі дэманстрацыю. Штурм тэлецэнтра ў Вільні… «Пакуль мы чыталі Шаламава і Платонава, — сказаў муж, — пачалася грамадзянская вайна. Раней спрачаліся на кухнях, хадзілі на мітынгі, а цяпер будзем страляць адзін у аднаго». Настрой быў такі… нешта катастрафічнае блізка… Радыё ні на хвіліну не выключалі, круцілі-круцілі — усюды перадавалі музыку, класічную музыку. І раптам — цуд! Загаварыла «Радыё Расіі»: «адхілены ад улады законна абраны прэзідэнт… учынена цынічная спроба перавароту…» Так мы даведаліся, што тысячы людзей ужо выйшлі на вуліцу. Гарбачоў у небяспецы… Ісці ці не ісці — гэта нават не абмяркоўвалася. Ісці! Свякруха спачатку мяне адгаворвала: падумай, маўляў, пра дзіця, ты вар’ятка, куды ты папрэшся? Я маўчала. Ну, яна бачыць, што мы збіраемся: «Калі вы такія ідыёты, то вазьміце з сабой хоць бы содавы раствор, будзеце змочваць марлю і прыкладваць да твару ў выпадку газавай атакі». Я прыгатавала трохлітровы слоік гэтага раствору, парвала адну прасціну на кавалкі. Яшчэ мы ўзялі з сабой усё, што ў нас было з ежы, я выграбла з буфета ўсе кансервы.

Шмат людзей, як і мы, ішлі да метро… А нехта стаяў у чарзе па марозіва… Купляў кветкі. Ідзем каля вясёлай кампаніі… Чую словы: «Калі заўтра праз танкі не патраплю на канцэрт, то я ім гэтага ніколі не дарую». Бяжыць насустрач мужчына ў трусах і з сеткай, а ў сетцы — пустыя пляшкі. Параўняўся з намі: «Вуліцу Будаўнічую — не падкажаце?» Я паказала яму, дзе трэба павярнуць направа, і далей — прама. Ён: маўляў, дзякуй. Яму ўсё да фені, абы пляшкі здаць. А што, у 1917 годзе было інакш? Адны стралялі, а іншыя на балях танцавалі. Ленін на браневіку…

Алена Юр’еўна:

— Фарс! Разыгралі фарс! Перамог бы ГКЧП, сёння жылі б у іншай краіне. Калі б Гарбачоў не збаяўся… Ці не выдавалі б зарплату шынамі і лялькамі. Шампунем. Выпускае завод цвікі — цвікамі. Мыла — мылам. Усім кажу: паглядзіце на кітайцаў… У іх свой шлях. Ні ад каго не залежаць, ні з кога не бяруць прыклад. І ўвесь свет сёння баіцца кітайцаў… (Зноў да мяне з пытаннем.) Я ўпэўненая — мае словы вы выкрасліце.

Я абяцаю — аповедаў будзе два. Хачу застацца халодным гісторыкам, а не гісторыкам з паходняю ў руцэ. Няхай суддзёю будзе час. Час — справядлівы, але далейшы час, не сённяшні. Час, які ўжо застанецца без нас. Без нашых прыхамацей.

Ганна Ільінічна:

— Можна з гэтых дзён пасмяяцца, назваць аперэтай. Сцёб у модзе. А тады ўсё адбывалася ўсур’ёз. Сумленна. Усё было сапраўднае, і ўсе мы былі сапраўднымі. Бяззбройныя людзі стаялі перад танкамі і гатовыя былі памерці. Я сядзела на гэтых барыкадах і бачыла гэтых людзей, яны прыехалі з усёй краіны. Нейкія бабулькі маскоўскія, божыя дзьмухаўцы, катлеткі прыносілі, цёплую бульбу, загорнутую ў ручнік. Падкормлівалі ўсіх… І танкістаў таксама: «Ешце, хлопчыкі. Толькі не страляйце. Няўжо будзеце?» Салдаты нічога не разумелі… Калі яны адкрылі люкі і вылезлі з танкаў, яны ачмурэлі. На вуліцах — уся Масква! Дзяўчынкі ўзбіраліся да іх на браню, абдымалі, цалавалі. Частавалі булачкамі. Салдацкія маці, у якіх сыны загінулі ў Афганістане, плакалі: «Нашы дзеці загінулі на чужой зямлі, а вы што — прыехалі на сваёй зямлі паміраць?» Нейкі маёр… Калі яго атачылі жанчыны, у яго здалі нервы, ён крычаў: «Ды я сам — бацька. Я не буду страляць! Клянуся вам — не буду! Супраць народа — не пойдзем!» Там было шмат смешных рэчаў і кранальных да слёз. Раптам крыкі ў натоўпе: «Ці ёсць у каго-небудзь валідол, тут чалавеку дрэнна». Тут жа знайшоўся валідол. Стаяла жанчына з дзіцем у вазочку (бачыла б гэта мая свякруха!), яна дастала пялюшку, каб намаляваць на ёй чырвоны крыж. Чым? «У каго ёсць памада?» Ёй сталі кідаць танныя памады і «ланкомаўскія»… «Крысціян Дзіор»… «Шанэль»… Ніхто гэта не сфатаграфаваў, не паказаў падрабязна. Шкада. Вельмі. Зладжанасць падзеі, яе прыгажосць… яны з’яўляюцца потым, вось гэтыя сцягі і музыка… і ўсё адліваецца ў бронзу… А ў жыцці ўсё раздробнена і брудна: людзі сядзелі ўсю ноч ля вогнішча проста на зямлі. На газетах і ўлётках. Галодныя, злыя. Мацюкаліся і выпівалі, але п’яных не было. Хтосьці прывозіў каўбасу, сыр, хлеб. Каву. Казалі, што гэта кааператары… бізнесмены… Адзін раз я нават бачыла некалькі слоікаў чырвонай ікры. Ікра знікла ў кагосьці ў кішэні. Цыгарэты раздавалі таксама бясплатна. Побач са мной сядзеў хлопец у зэкаўскіх наколках. Тыгр! Рокеры, панкі, студэнты з гітарамі. І прафесары. Усе былі разам. Народ! Гэта быў мой народ! Я сустрэла там сваіх сяброў з інстытута, якіх не бачыла гадоў пятнаццаць, калі не больш. Хтосьці жыў у Волагдзе… хто ў Яраслаўлі… Але яны селі ў цягнік і прыехалі ў Маскву! Абараняць нешта важнае для ўсіх нас. Раніцай мы забралі іх да сябе дадому. Памыліся, паснедалі і вярнуліся назад. На выхадзе з метро кожнаму ўжо давалі кавалак арматуры ці камень. «Камень — зброя пралетарыяту», — смяяліся мы. Будавалі барыкады. Пераварочвалі тралейбусы, пілавалі дрэвы. Ужо стаяла трыбуна. Над трыбунай павесілі плакаты: «Хунце — не!», «Народ — не бруд пад нагамі». Выступоўцы гаварылі ў мегафон. Пачыналі яны свае выступы нармальнымі словамі — і простыя людзі, і вядомыя палітыкі. Праз пару хвілінаў нармальных словаў ужо нікому не хапала, і тады пачыналі крыць матам. «Ды мы гэтых мудакоў…» І мат! Добры рускі мат! «Скончыўся іх час…» І — вялікая, магутная руская мова! Мат як баявы кліч. І гэта было зразумела ўсім. Адпавядала моманту. Хвіліны такога ўздыму! Такой сілы! Старых словаў не хапала, а новыя яшчэ не нарадзіліся… Увесь час чакалі штурму. Цішыня, асабліва ўначы, стаяла неверагодная. Усе жудасна напружаныя. Тысячы людзей — і цішыня. Памятаю пах бензіну, што разліваўся ў пляшкі. Гэта быў пах вайны…