Адна ноч

- Нiкс плен. Плёхо плен. Рус энкеведэ дойч - Сiбiр. Пуф-пуф дойч.

- Нiхто цябе не будзе пуф-пуф. Чаго ты баiшся? - загарачыўся Валока. - Ты ведаеш, колькi у нас вашых камарадаў плен?

Фрыц зноў уздыхнуў, нявесела ўгледзеўся ў агеньчык запальнiчкi ў сцяне. З ягоных вачэй выплыла i атулiла ўвесь твар туга чалавека, якi колькi нi прыкiдваецца сам сабе, як нi абнадзейвае сябе, а ўсё ж нiяк не можа пазбыцца вялiкага i нязбыўнага, як смерць, клопату. Задумаўшыся, ён трошкi памаўчаў, пасля заварушыўся, расшпiлiў кiшэнь мундзiра i дастаў нейкiя паперы. Перабраўшы iх, знайшоў там надарваны канверт з пацёртымi краямi i дастаў адтуль картку.

- Майн фрау ўнд кiндэр. Дрэздэн, - сказаў ён i падаў картку байцу. Той няўмела, з ашчаднаю зважлiвасцю да чужога, але зразумелага i па-чалавечы дарагога наблiзiў картку да слабенькага святла запальнiчкi.

З фатаграфii на яго пазiралi жанчына i трое малых. Старэйшы - галаногi хлапец у кароткiх штонiках стаяў каля крэсла, дзяўчынка сядзела на каленях у мацi, сярэднi - хлопчык год дзесяцi - стаяў ля старэйшага i трымаў пад пахай паласаты мячык. Ззаду вiднеўся невялiчкi, але ладна адбудаваны i дагледжаны домiк з верандаю, высокi чарапiчны дах, у прасценках густая лiстота вiнаграднiку. На хвiлiну баец ажно ўпiўся ў гэта вачмi.

- Ладная дамоўка, нiчога не скажаш, - уздыхаючы, прагаварыў Валока, адчуўшы ў душы цiхенькi самотны боль не то ад разбуджанага суму па спрадвечнаму, мiрнаму, гаспадарчаму жыццю, цi мо ад успамiнаў аб сваiх там, дома... З прытоенай зайздрасцю i скрухаю ён аддаў картку назад.

- Драй кiндэр! - сказаў Фрыц, хаваючы у кiшэню паперы. - Плёха плен. Гаўптман гестапа Крафт шрайбен, - фрау, кiндэр ком, ком унд канцлагер. Плёха!

Валока зразумеў. Пэўна ж, так, яны, гэтыя немцы, не дужа там няньчацца i са сваiмi - ён ужо чуў, што за такiя справы сем'i гэтых фрыцаў па галовах не гладзяць. Ну, але што ж тады iм рабiць?

А Фрыц тым часам ямчэй усеўся на цагляным зломку i, памагаючы сабе рукамi, пачаў нешта тлумачыць.

- Фрыц нiкс буржуй, Фрыц арбайт! - Нiбы ў доказ таго ён выцягнуў перад сабой шырокiя, дужыя, працавiтыя далонi. - Маркi мала-мала Фрыц. Айн хаўз Фрыц. Хагеман - бедны чалавек. Рус Iван - бедны чалавек. Цвай бедны чалавек, паказаў Фрыц два пальцы. - Мi панiмайт.

- Ну гэта... Якi я бедны? - невядома чаму сумеўся Валока. - Чаго Iван бедны? Што я, беспрацоўны? Калгаснiк я.

- Я, я, - пагадзiўся немец. - Плёха рускi кальхаснiк. Кальхас бедна.

"Што ён мяне тут ахмурае, - падумаў Валока. - Куды гне?" I яму дужа захацелася быць не горшым, чым гэты немец, - не ўступiў жа ён яму ў нядаўняе бойцы, быў роўны ў працы, i цяпер вельмi ж нежадана было яму аказацца нейкiм бедняком, вартым спачування. Унутры ў iм усё запратэставала супраць гэтага абразлiвага варожага спачування.

- Наш калгас багаты. Вось! У нас не такiя - у нас яшчэ лепшыя дамы. Мы шыферам крылi. I хлеба - во! -гаварыў ён, паказваючы далонню да шыi. Немец, здаецца, нiчога не зразумеў i казаў свае:

- Плёха рус кальхас... Бедна...

Баец адчуў, што не дужа абхiтрыш гэтага немца, якi прайшоў палову Расii i, пэўна, нагледзеўся рознага. Але ўсё роўна Валока не хацеў здацца.

- Мала што дзе там бедна. а ў нас багата. Во. Мы хлеба па сто пудоў палучалi. I бульбы. I гароху. I масла па пуду, i грошы - тысячу рублёў. Тысячу, разумееш? - з пафасам назваў ён суму, якая ў даваенным сялянскiм разуменнi была ўвасабленнем параўнаўча высокага дастатку. Ва ўсякiм разе за гэтыя грошы можна было купiць добрую карову. А гэта было ўжо нямала. Немец нахмурыў лоб, iмкнучыся штосьцi зразумець у запальчывай гэтай гамонцы, i Валока пальцам вывеў на запыленай сцяне палачку i тры нулi.

- Тысяча! От!

- Таўсенд! Кiлёграм масле? - здзiвiўся немец i недаверлiва паглядаў то на лiчбу, то на байца. А той, адчуўшы, што немец памыляецца, але, бачачы яго захапленне, не стаў выкрываць непаразумення i нахабнавата пацвердзiў:

- Ну! А ты думаў...

Немец загасiў у вачах недаверлiвы агеньчык i паскроб патылiцу.

- Усё было. Да вайны, - гаварыў далей Валока з такiм адчуваннем, бы рашыўся на штосьцi адчайна забароннае, адкуль назад нiякага ходу ўжо не было. I ён лез напралом. - Радыё было - раз, - пачаў ён загiнаць на левай руцэ пальцы. - Лiсапед. - Для нагляднасцi ён падабраў ногi i пакруцiў, бы педалямi, у паветры.

- Рад, - здагадаўся немец.

- Во, во, рад - два.

- Iх iмель крафтрад, матацыкль, - аб'явiў немец.

- Матацыкл? Матацыкл што? Матацыкл ерунда. а ў мяне была... ведаеш што? Гэта што плавае - чых-чых-чых! Маторка звалася. Во! - паведамiў ён, знайшоўшы свой галоўны ў гэтай спрэчцы козыр.

- Лодка?

- Ага, лодка. От жылi. Каб не вы, фашысты... Фрыц падумаў, яшчэ паўзiраўся ў байца, наморшчыў лоб i ўздыхнуў, няпэўна супакойваючыся. "Паверыў", коратка, з надзеяй, падумаў Валока.

- Фашызм нiкс гут. Плёха фашызм, - сказаў Фрыц, i баец цяжка падняўся з месца. Немец таксама ўстаў, услухаўся, але скрозь было цiха.

Яны зноў пачалi разбiраць завалле, выцягваць каменныя выварацiны з праломiны ў сцяне, але канца гэтае справе не было вiдаць. За праломiнай iшла суцэльная сцяна друзу, i хутка з яе ўжо нiчога нельга было выдраць - так там усё было туга спрасавана. Абодва за той час дужа ўходалiся, запылiлiся. Валока, не перастаючы, кашляў ад пылу. Урэшце ён вылаяўся i вылез на вальнейшае месца. Стала вiдаць, што калупацца там - справа дурная i марная.

Яны памаўчалi, змарыўшыся, пасля Валока пайшоў абмацваць усе закуткi гэтага падзямелля. Запальнiчка свяцiла слаба, i ён больш вобмацкам, чым бачачы, натрапiў на нейкую патарчаку, што высоўвалася ўгары са столi. Гэта было ў баку ад таго месца, дзе ўдзень прабiваўся праменьчык. Баец гукнуў, i Фрыц прынёс сюды свой мiзэрны свяцiльнiк. Мiльготкая iскрынка праплыла ў цемры i, толькi калi немец падняў яе ў кулаку пад самую столь, трошкi асвяцiла цьмяны кавалак бетону.

Слабенькае святло хлiпка блукала па столi, два твары напружана ўзiралiся ўгору. Валока напяўся - зломак кратаўся. Немец свяцiў адной рукой, а другой таксама ўпёрся ў край гэтае выварацiны.

- Ахтунг! Памалё! Малё трэба, Iван, - засцярожлiва сказаў ён, i баец пачуў яго цёплае дыханне ля вуха. Там, ззаду, за спiной, вiсеў яго аўтамат, якi лёгка можна было ўхапiць, але Валока ўжо не звяртаў на гэта ўвагi.

- Што там "ахтунг!". Ану, дужэй. Раз, два, узялi! Шырока расставiўшы ногi, яны ўперлiся, Валока папiхаў

зломак у адзiн бок, у другi, той яўна паддаваўся iхняе сiле. Тады баец напяўся яшчэ, i зломак зрабiў шырэйшы ход туды i назад. Здавалася, у гэты раз яны сапраўды знайшлi выйсце. Валока аж акрыяў духам i, змораны, сабраў у сабе рэшту сiл. Зломак паддаваўся, вось-вось павiнен быў выпасцi, як раптам немец засцярожлiва ўскрыкнуў, запальнiчка ўраз пагасла, i нейкi жахлiвы цяжар, прарваўшыся, рухнуў на Валоку. Ён i не ўцямiў нават, што сталася, уваччу блiснула аранжавая зарнiца, i страшны боль у галаве пагасiў адчуванне.

5

Не, ён не загiнуў - ён жыў, але навакольны свет даходзiў да яго свядомасцi праз пякельную нясцерпнасць пакут. Спачатку было такое ўражанне, нiбы ён дзесьцi сцяты, сцiснуты, бы ў якой зубатай пашчы, i страшны боль пранiзвае ўсё яго цела. Асаблiва балела галава; нешта там, у самым нутры мозгу, торгала, калола, рэзала, варухнуцца не было сiлы, i было вельмi пакутна. Яшчэ больш балела спiна. Ад гэтага болю ў адно з праясненняў свядомасцi Валоку здалося, што ён раздзеты ляжыць на ржышчы, калючкi якога разам з калючкамi асоту ўпiваюцца ў яго цела. Ён хоча крыкнуць, пазваць суседа Трахiма, якi жне побач на коннай жняярцы, але нiяк не можа выдавiць з сябе таго крыку. Праз хвiлiну, аднак, ён бачыць жняяра; толькi гэта чамусьцi не Трахiм, а немец - той Фрыц, з якiм ён спаткаўся куды пазней, на вайне, i ў яго аўтамат, - аднаруч ён тузае лейцы, а другой прытрымлiвае на каленях зброю. Немец чамусьцi гаворыць па-беларуску. Валока заходзiцца ад страху, бо ведае, што жняяр Фрыц зараз спынiць коней i застрэлiць яго. Ён ездзiць па кругу навокал байца, кругi ўсё звужаюцца, i зубы жняяркi ўсё блiжэй i блiжэй прысоўваюцца да яго ног. А тут яшчэ дужа пячэ сонца, так смалiць, што ажно разломваецца галава, унутры ўсё ссохла, i нясцерпна хочацца пiць. Валока шэпча: "Пiць, пiць..." - толькi слоў няма: вусны варушацца, а гук прапаў. Затым сонца пачынае знiжацца, падступаць да яго, але чамусьцi робiцца маленькiм, не большым за агеньчык запалкi. Страх патроху мiнаецца, толькi спякота ўсё ранейшая i ўсё хочацца пiць. I яшчэ робiцца цёмна, прападае кудысьцi поле i Трахiм, а ён апынаецца ўжо на вайне. За пагоркам стракоча кулямёт, а недзе паблiзу над галавой чуецца спагадлiвы голас iх ротнага санiнструктара Корзана: "Гут, Iван, гут! Жывы Iван гут..." Санiнструктар гаворыць па-нямецку, толькi байца гэта чамусьцi не здзiўляе, той рады, што побач чалавек - ён дапаможа. I зноў загараецца ў цемры агеньчык i плыве некуды ўдалячынь. Валока жахаецца ад таго, што яго пакiдаюць, ён ускрыквае ад жудасцi, як некалi ўскрыкваў у маленстве, напалоханы жахамi сноў. I ўжо з большай рэчаiснасцю бачыць у змроку асветленую з таго боку постаць з адарваным пагонам, якi целяпаецца па плячы. Постаць сунецца кудысьцi ў цёмны кут, на момант слабенькаю плямай асвятляецца сцяна ў адным месцы, пасля ў другiм. I вось у асветленай мясцiне мiльгае знаёмы абрыс аўтамата. Валока здзiўляецца - гэта ж яго ППШ нумар НЛ 0482. Баец не цямiць яшчэ, што i як сталася папярэдне, не ведае, хто там, толькi здагадваецца, што гэта не санiнструктар. I ўсведамленне таго, што яго абяззброiлi, зноў жахам працiнае байца. Пераадольваючы страшны боль у галаве, ён прыўзнiмаецца з долу, пакутна сядае, падпёршы сябе дрыготкiмi рукамi, намацвае нейкi цагляны абломак i чакае. Забiць, забiць, забiць у што б там нi стала, iнакш заб'е той!.. Валока спрабуе ўстаць, сэрца яго надрыўна калоцiцца ў грудзях, толькi ён дужа слабы, цяжкiя рукi не слухаюцца, i страшны боль у галаве мацнее. А вораг усё поўзае ў цемрывай далечы, высветлiвае глухi мур сцяны - што ён шукае? Затым плямка святла спыняецца, дрыжыць на адным месцы, коратка клацае затвор аўтамата. Валока, душачыся ад болю i знямогi, сцiскаецца, у вачах мутнее, i тады ў куце грукае стрэл. Шырокi чырвоны бляск зусiм асляпляе байца, рукi не вытрымлiваюць, ён падае, але боль не павялiчваецца - чалавек жыве. Ён збiрае ў сабе сiлы крыкнуць, нясцерпна памiраць у гэтай нямой маўклiвасцi, але ў той час да яго слыху даносiцца мернае, вельмi лагоднае цвiркатанне вады. Ну вядома ж, так можа цвiрчэць толькi вада! Валока ўжо бачыць у цемры яе зiхаваты струмень i, адчуваючы, як пакiдаюць яго рэшткi свядомасцi, выдаўлiвае з сябе стогн.