Не па дарозе

Іван Пташнікаў

Не па дарозе

Малюнкі Ю. Пучынскага.

I

Сёння ж закончылі касіць на лузе, хоць была і спякота. Дайшлі да крыніцы, абкасілі міжлоззе, пералезлі па гнілым бярвенні праз раку і дабілі густую балотную сінюху ў затоцы. Ляпалі мянташкамі па косах, абтрасаючы прыліплую траву, мылі іх у рацэ, выціралі насуха мяккай, прывялай за дзень дзяцелінай; а ля будак на беразе, дзе размяшчаліся на ноч касцы і грабельніцы, падкідалі на «ўра» Лаўкіна — старшыню, гушкалі, віншавалі і дамагаліся замачыць дакоскі.

Гоман і вэрхал запаўнялі луг і аддаваліся рэхам у далёкім, маўклівым пад вечар бары і плылі дзесь далей, услед за сонцам.

Поўны, таўставаты Лаўкін, у дарагім, даўно не прасаваным гарнітуры, разгублена лыпаў вачыма, махаў рукамі, абяцаў, але, адчуўшы пад нагамі зямлю, цвёрда сказаў, што замочкі ніякай не будзе, што ён не ведае, як было летась, ды і не хоча знаць. Паклікаўшы двух брыгадзіраў, ён загадаў збірацца дамоў, каб заўтра ж зранку касцы маглі выйсці на канюшыну.

Калі ж Лаўкіна пачалі ўпікаць і папракаць у скнарасці, ён паўтарыў яшчэ раз, што нічога не выйдзе, але запэўніў, што не супраць агульных калгасных дажынак і зробіць іх як належыць, але ў свой час; а цяпер касцы павінны, не адкладваючы, ехаць, а тут застануцца толькі грабельніцы.

Мужчынам нічога не заставалася, як паехаць дадому ды чакаць тых дажынак, якія хто ведае калі яшчэ будуць.

Больш за ўсіх спахмурнеў Андрэй. Ён пакінуў луг пазней за ўсіх, прыцемкамі, калі ўжо за лазняком, куды скацілася сонца, даўно пагасла малінавая палоска. Наўмысля выехаў апошні, а каб затрымацца, дык доўга нокаў і лаяўся ў затоках, быццам ніяк не мог злавіць каня.

На возе яны сядзелі ўдвух: Андрэй і Раман Сідарка, дваццацігадовы хлопец з вострым носам і ўскудлачанымі доўгімі валасамі, які справіўся нейкім чынам «дзябнуць» за ракой, відаць, паабяцаўшы, калі нават не падкінуўшы, сянца якому-небудзь гаспадару (дзе ты за ўсімі ўгледзіш!). Ён дзёўбаў носам, пагойдваўся, а пасля заснуў і хроп, не зважаючы, што на карэнні ў лесе трэсла і падкідвала.

Андрэй, прывязаўшы лейцы да аглабіцы, сашчапіў рукі на каленях ды даў волю каню і сваім думкам.

«Што ні год, то к лепшаму, гавораць… Дудкі, мусіць… Летась у мяне дагэтуль поўны хлеў мурагу быў i на балоце стажок красаваўся. А сёлета — ні травіны, ні сяніны ў хляве. Абяцаюць… Балоты і тыя ў калгас абкасілі. Працаднём цешаць… Ну, вядома, у каго іх шмат — распяражуцца ад сена, а тут са свайго шнура будзеш ляскаць зубамі і ты, і жывёліна…»

— Но-о-о!.. Каняціна! Я табе саб’юся з дарогі, не наперлася па лузе, брухло!.. — закрычаў ён на ўвесь лес, калі конь хацеў звярнуць са сцежкі на поле, дзе раслі аўсы.

Раман спалохана расплюшчыў вочы, падняў галаву, але, убачыўшы каня, які мерна пакратваў хвастом, здагадаўся, што яны яшчэ едуць, і зноў бухнуў галавой у сырую, пахучую дзяцеліну.

«А на лузе, бывала… Жыць можна было, нават сотню-другую прыдбаць. Праўда, не ўсе маглі…» — зноў спакойна затахкалі калёсы і гэтак жа пацяклі Андрэевы думкі.

У такіх справах ён быў завадатай. Ніхто лепш за яго не ведаў усіх лугавін, якія можна было абкасіць без ведзі старшыні, і ўсіх брадкоў, якімі можна было пераправіць сянцо «туды». Сена ўсюды трэба, тут і там… А «адтуль» прыходзілі з першаком, з грашыма… Што і казаць… За луг ён і гарнітур суконны к зіме купіў, боты ялавыя заказаў, набыў нават аўчын на доўгі кажух. А з лугу летась ехалі як!.. Цыганамі… Ды дзе там цыганам было да іх!.. Ехалі вяселлем, п’яным гармідарам, шматгалосым кагалам. Было з-за чаго. Увесь кут на лузе па яго ж хаўрусу (ён угаманіў і ўлагодзіў былога старшыню; праўда, многа і таму перапала) быў пакінуты і праданы на пні. Гарэлкі было!.. А закускі!.. Бабам і тым хапіла. А сёння?..

— Но! Травяное стварэнне!.. — зазлаваў ён раптам і ні з таго ні з сяго перацягнуў каня па крыжы вяроўкай, што ляжала пад нагамі ў перадку.

Гэты раз Сідарка нават і вухам не павёў.

А сёння?.. А сёлета?.. Аднойчы ён быў памкнуўся намякнуць Лаўкіну пра добрую пераправу за першаком на другі бераг, але той толькі рассмяяўся, ды так, што аж мароз прабег па скуры.

«Ну i што… — падумаў тады Андрэй, — аднаму яшчэ лепш: болей перападзе».

Ён у тую ж ноч сунуўся з возам сена праз брод, але з лазнякоў выйшаў Лаўкін і, ні слова не кажучы, завярнуў каня назад да стогу. Што і гаварыць, затрэсліся тады паджылкі ў Андрэя… «Турма», — падумаў ён. Але старшыня маўчаў, як сырая зямля. Відаць, не пакараць хацеў, а проста адвучыць чалавека ад цёмных спраў, у якія той увязаўся здаўна. Толькі ж не такі быў Андрэй, як думаў старшыня. Мінула навала, і ён зноў, як воўк, выйшаў на ўловы.

Другі раз яго лапнуў за крыло Лаўкін, калі Андрэй з адным сябрам з другога берага ўціскаў лейцамі вязку сена.

«Адкуль ён узяўся? Яго ж сёння на лузе не было? Ну, цяпер капец…» — думаў Андрэй.

Старшыня ж зноў слова не сказаў, а толькі заліўся знаёмым ужо Андрэю смехам, i той зарокся дакранацца да сена аж пакуль не кончылі касіць. Гэта быў ужо не смех… У ім, як прыдалося Андрэю, была пагроза. Ён улавіў яе… А каму не шкада сваёй скуры!..

«Толькі чаму ён мяне не засудзіў, гэты Лаўкін? Нейкі ён не такі гарлапан, як усе…» — думаў Андрэй i, можа, за гэта стаў нават крыху паважаць калгаснага старшыню, чаго пасля вайны з ім не здаралася.

Ноч хавала дарогу ў тумане. Стаяла ціша, якая бывае толькі ноччу ў другой палове лета, калі ўжо лёгка адчуваецца набліжэнне восені. Мо таму неяк асабліва гучна ляскочуць i тарахцяць калёсы, насцярожваючы чалавечае вуха. Рэха далёка разлягаецца па лесе.

Андрэй перастаў думаць і ўслухоўваўся ў гэтыя гукі, якія трывожылі ноч.

«А рэха так трашчыць па лесе, нібы хто пугай хвошча па арэшніку…» — зазначыў ён.

Мінуўшы доўгую паласу густога туману, што вісеў цяпер ззаду над дарогай выбеленым палатном, калёсы вынырнулі на поле, якое звалі Жукаўшчынай. Гэта былі палеткі суседняга калгаса. Некалі яны належалi тутэйшаму пану Жукоўскаму.

На полі туману не было, і Андрэй убачыў блізка ад лесу жытнёвыя мэндлікі. Яны густымі радамі падступалі месцам аж да самай дарогі.

— Во! — узрадавана замармытаў ён сам сабе. — Ляціць час. Гэтак хутка жніво прыдыбала, не паспелі нават косы на бэльку павесіць…

I тут яму нібыта заняло. Новыя думкі змусілі яго забыцца пра ўсе нягоды і няўдачы на лузе.

Ён звярнуў каня з дарогі ў бярэзнік і, спыніўшыся, сядзеў яшчэ некаторы час на возе, углядаючыся ў бок чужой вёскі, адкуль заўсёды прыходзіў калгасны палявы вартаўнік Вайцех, яго, Андрэеў, швагер.

Ён доўга не адважваўся ступіць на чужое поле, але слова «швагер» вырашыла ўсё. Ды i гэта ж не свой калгас, ніхто i не падумае…

А бліжэйшы мэндлік буйнымі, натапыранымі каласамі цягнуў да сябе, хаця шапаценне на полі спелай саломы ад ветру палохала Андрэя. Сама цяжэй яму было адарвацца ад цёплага месца на возе: сырая канюшына прыемна сагравала яму азадак і галёнкі. А пасля ён смела захадзіў каля мэндліка, тручы пальцамі каласы ў далоні, не баючыся нават, што пакідае ад ботаў сляды на загоне. «Спелае жытцо… Воск… Аж у цемнаце відно. А высахла як, хрумшчыць. Вось бы вазок такога…»

Андрэй прысеў, але не змог абхапіць увесь мэндлік рукамі і, разбурыўшы яго, прынёс да воза толькі пяць снапоў. Другім рэйсам узяў на два снапы больш. Ён так сціскаў іх, несучы, што парасціраў каласы, і цяпер, калі махаў ля калёс свабоднымі ўжо рукамі, зерне пырскала з яго вопраткі на зямлю. Асцё набілася за каўнер, кусала шыю і грудзі. Яго нельга было абтрэсці з мокрага ад поту цела.

«Во д’ябал… — раптам вылаяўся ў думках Андрэй. — Не ўсё абмазгаваў. Пра хлопца ж чуць не забыўся… Храпе, недавярак… Ён мне з двух бакоў замінае. 3 аднаго — лішняе вока, значыць і горла лішняе заткнуць трэба, а з другога — месца на калёсах заняў… I чаго толькі чорт паказаў яго на маю галаву? Адстаў жа ад усіх, бабыль. Але ён з нашай скуры скроены, — супакоіў сябе Андрэй. — Змоўча. Толькі вось нe пакладзеш снапы на яго».