Ogniem i mieczem, tom pierwszy

monstrum (łac.) — potwór.

jasyr — niewola tatarska.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

Apage, satanas (łac.) — idź precz, szatanie.

Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie — mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika; ćwierć — kwartał, trzy miesiące.

J. O. — skrót od: jaśnie oświecony.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

februarius, februarii (łac.) — luty; tu D. lp: lutego.

eiusdem matris (łac.) — tej samej matki.

bellum civile (łac.) — wojna domowa.

guldynka (starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

bitwa pod Sołonicą (1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) — polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił — bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Suła — rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

szlachcic chodaczkowy — ubogi szlachcic.

inkaust (daw.) — atrament.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

nahaj — bicz, szpicruta.

palcat — kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki.

dziryt — rodzaj włóczni.

masztalerz — stajenny.

cekhauz (z niem. Zeughaus) — arsenał, zbrojownia.

nadziak — broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

driakiew — roślina zielna.

pacholik a. pachołek — służący, pomocnik.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

obiecnie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.przysz.: obieca.

wołoszynek — koń wołoski a. wałach, koń kastrowany.

dyferencja (z łac. differo: odsuwam, odkładam) — tu: dług.

terlica — stelaż siodła.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

barwa — mundur.

ćwierć — kwartał, okres trzech miesięcy.

Łoboda, Fedir (zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

ruski brzeg — prawy brzeg Dniepru nazywano ruskim, lewy tatarskim. [przypis autorski]

hołysz (z ukr.) — golec, biedak.

Zadnieprze — Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

żenie (z ukr.) — gna.

lubo (starop.) — chociaż.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

Zaporożec — Kozak z Zaporoża.

woskoboj a. woskobojnik (daw.) — człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec.

rybitwa (starop.) — rybak.

zbrojno — dziś popr.: zbrojnie.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

krucy — dziś oppr. forma M. lm: kruki.

na Lachiw (daw. ukr.) — na Polaków.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

na borg (ukr.) — na kredyt.

ne na to, szczo je, ałe na to, szczo bude (ukr.) — nie za to, co jest, ale za to, co będzie.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

grodowi — tu: załoga zamku, zbrojni, Kozacy.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Bogusław — miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

z pogany — dziś popr. forma N. lm: z poganami.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Lachy (z ukr.) — tak nazywali Polaków wschodni sąsiedzi.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

pan krakowski — Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.

Kalinowski, Marcin herbu Kalinowa (1605–1652) — hetman polny koronny, wojewoda czernihowski, zginął w bitwie pod Batohem (1652).

Łoboda, Fedir (zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

pałanka a. polanka — obóz kozacki.

hetman wielki — Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

rój — rodzina pszczół; na wiosnę część rodziny z młodą królową opuszcza ul, by założyć nową kolonię gdzie indziej.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.