Ogniem i mieczem, tom pierwszy

kurzeń a. kureń — oddział kozacki.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

Bazawłuk — wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego.

Sochroni Bih (ukr.) — uchowaj Boże.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: młody żołnierz w wojsku kozackim.

serdyty (ukr.) — twardy, gniewny, zacięty.

dziegieć — lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

kosz — obóz warowny.

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

oczeret (ukr.) — trzcina.

Wołoch — człowiek pochodzący z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

ośm (starop.) — osiem.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

złotogłów — tkanina ze złotych nici.

cyc (z hol. sits) — tani materiał bawełniany, perkal.

krzyże zdarte z cerkwi — Zaporożcy w czasie swych napadów nie oszczędzali nikogo i niczego. Do czasów Chmielnickiego nie było wcale cerkwi w Siczy. Pierwszą właśnie Chmielnicki wystawił; nie pytano tam również nikogo o wyznanie, i to, co opowiadają o religijnym nastroju Niżowców, jest bajką. [przypis autorski]

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

miriady — liczba używana w Grecji. Jej wartość to 10 000; pot. uzywa się tej nazwy w znaczeniu:wiele, nieskończenie dużo.

Czertomelik — wyspa na Dnieprze u ujścia rzeki o tej samej nazwie, jedna z lokalizacji Siczy.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.

deputacja — przedstawicielstwo, poselstwo.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

kurzeń a. kureń — oddział kozacki.

esauł — oficer kozacki.

kantarzej — urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

Trastia joho maty mordowała (ukr.) — przekleństwo: żeby cholera jego mać wzięła.

Kołyb ja kotoroho w łob — gdybym tak którego w łeb [uderzył].

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

buława — broń charakterystyczna dla wojsk Wschodu o kulistej głowicy; W Polsce broń ta była jedynie symbolem władzy, nie używano jej w celach militarnych.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

pohaniec (starop. z ukr.) — pogard.: innowierca, poganin a. muzułmanin.

Chmielnicki począł mówić — sposób obradowania na Siczy opisany jest w diariuszu Eryka Lassoty, posła cesarskiego na Zaporoże w r. 1594. [przypis autorski]

dyszkrecji — popr.: dyskrecji.

carza krymskiego — tj. chana, tatarskiego władcy Krymu.

Władysław IV Waza (1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

wyleli — dziś popr. forma 3 os. lm cz.przesz.: wylali.

niedrug (z ukr. nedruh) — wróg, nieprzyjaciel.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Chorol — miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

Przyłuka (dziś ukr.: Pryłuki) — miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów.

Hadziacz — miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. wschód od Łubniów.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

deputacja — przedstawiciele społeczności kozackiej.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Na pohybel (ukr.) — na zgubę, na śmierć.

Ne bude sobaka miasa isty (ukr.) — nie dla psa kiełbasa.

pysara (ukr.) — pisarza.

ni pisaty, ni czytaty ne umiju (ukr.) — ani pisać, ani czytać nie umiem.

Wołosz a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

synowiec (starop.) — bratanek.

kantarzej — urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

mirgorodzkiego — miasto Myrhorod leży na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów.

kurzeń a. kureń — oddział kozacki.

osełedec (ukr. śledź) — warkocz, który w walce chronił kark Kozaka.

Ja toho Lacha znaju — on buw u Krymu (ukr.) — znam tego Polaka, on był na Krymie.

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

obserwowany (z łac.) — tu: zachowywany, szanowany.

J. O. — skrót od: jaśnie oświecony.

paroksyzm — nasilenie się negatywnych uczuć w stosunku do kogoś lub czegoś.

z pogany — dziś popr. forma N. lm: z poganami.

Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

patientia (łac.) — cierpliwość.

lacki (daw. z ukr.) — polski.

szczob z nym poihraty (ukr.) — żeby się z nim zabawić.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.

Jarema (ukr.) — Jeremi.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Swynojady (z ukr.) — świniożercy; Tuhaj-Bej jako dobry muzułmanin nie jadł mięsa świń, które uważał za nieczyste, i gardził tymi, którzy je jedzą.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Bazawłuk — wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłyk i Czertomłyk (Czortomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego.