Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Władysław IV Waza (1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

pod Smoleńsk — chodzi o zwycięską wyprawę wojsk polskich pod wodzą króla na Smoleńsk w czasie wojny z Rosją.

przypieczętowany Kurczem — listy zaklejano dawniej woskiem lub lakiem, w którym nadawca odciskał pieczęć z sygnetu ze swoim herbem.

pro crimine perduelionis (łac.) — za zdradę stanu.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Witebszczanin — mieszkaniec Witebska, miasta położonego nad rzeką Dźwiną, w płn.-wsch. części dzisiejszej Białorusi.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

wataha — tu: oddział tatarski.

Siedem Mogił (ukr. Semy Mohyły a. Semymohyły) — osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

Sicz Zaporoska — Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

pałanka a. polanka — obóz kozacki.

lubo (daw.) — chociaż.

gruba — palenisko.

karacena — zbroja z metalowych łusek, naszytych na skórzany kaftan.

ryngraf — szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

dziryt — rodzaj włóczni.

gindżał a. kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

jatagan — broń sieczna średniej długości, bez jelca, o podwójnie zakrzywionym ostrzu.

berkut (ukr.) — orzeł przedni.

roztruchan — kielich.

sepet — skrzynka na kosztowności.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

bławat — cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.

kwap — puch ptasi, sprężysty i doskonale utrzymujący ciepło.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

bojar — rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

wołoski — z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

maty (ukr.) — matko.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

czarnobrewa — dziewczyna o czarnych brwiach, ukraiński ideał urody.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

gindżał a. kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

Bakczysaraj — miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.

Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

Spas (ukr.) — tu: Zbawiciel.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

bałabajka a. bałałajka — ukr. i ros. instrument ludowy, o trzech strunach i trójkątnym pudle rezonansowym.

Sicz Zaporoska — Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

maty (ukr.) — matko.

Terpy, synku, mohorycz bude (ukr.) — Wytrzymaj, synku, czeka cię nagroda.

prysiud (ukr.) — przysiad, figura taneczna; pójść w prysiudy — zacząć skocznie tańczyć.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

dulcis recordatio (łac.) — słodkie wspomnienie.

oribus (łac.) — ustami.

afekt (z łac.) — uczucie.

genus humanum (łac.) — rodzaj ludzki, ludzkość.

Pandar — jeden z bohaterów Iliady Homera, łucznik trojański; w poemacie Troilus and Criseyde Geoffreya Chaucera (1343–1400); Pandar, wuj tytułowej Kryzeidy, staje się posłańcem między nią a jej kochankiem.

naści (daw.) — masz, weź.

musztuluk a. munsztułuk (daw.) — nagroda, podarunek.

inkaust (daw.) — atrament.

czerniec (ukr.) — mnich, zakonnik prawosławny.

wasze — tu: pan; skrót od: wasza miłość.

jasyr — (z tur.) niewola.

Łacha ił Ałła — Allah jest jedynym bogiem; Tatar mówi tak dla podkreślenia wagi zobowiązania.

pięście — dziś popr. forma B. lm: pięści.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

tempus fugit (łac.) — czas ucieka.

kunktatorstwo (z łac.) — zwlekanie.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

szarak — ubogi szlachcic.

hołysz (z ukr.) — golec, biedak.

wejść w paragon (daw.) — mierzyć się, równać się.

aut pacem, aut bellum (łac.) — albo pokój, albo wojna.

z sokoły — dziś popr. forma N. lm: z sokołami.

maty (ukr.) — matko.

łopnąć (z ukr.) — trzasnąć, pęknąć.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.