Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Lanckoroński, Przecław herbu Zadora (zm. 1631) — magnat kresowy, Kawaler Grobu Chrystusowego, starosta chmielnicki, przewodził Kozakom Zaporoskim w wyprawach przeciw Turkom i Tatarom, rzekomy pierwszy hetman kozacki.

Zborowski, Samuel (zm. 1584) — magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w., po powrocie do Krakowa ścięty.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

zbiegi — dziś popr. forma M. lm: zbiegowie.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

raz maty rodyła (ukr.) — raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia „Raz matka rodziła i raz się umiera”.

saletra — azotan, składnik materiałów wybuchowych.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

szczeznąć — osłabnąć, opaść z sił, zginąć.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

zubastaja szczuka (ukr.) — zębaty szczupak.

dignitas, dignitatis (łac. ) — godność; tu B. lp: dignitatem.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nienasytec — piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

rudel (daw.) — ster a. wiosło sterowe.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czerń — biedota kozacka.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

alteracja (z łac.) — rozterka, niepewność.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

frant — ktoś wesoły i sympatyczny, ale jednocześnie bystry i przebiegły.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

wyszle (daw. dial.) — dziś: wyśle.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej..

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nienasytec — piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

kołbań (daw. ukr.) — jama, głębina, bystrze.

Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.

mogiła — tu: kopiec, kurhan.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czertomelicki labirynt — u ujścia rzeki Czertomelik na Dnieprze istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; nazwę Czertomelik nosiła też jedna z tych wysp.

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

inkursja (z łac.) — najazd.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

pośpili się — dziś popr.: pospali się, zasnęli.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

wraży — niesprzyjający, wrogi.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.; zapytać z samopału (żart.) — strzelać.

J. O. — skrót od: jaśnie oświeconego.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

posły — dziś popr. forma M. lm: posłowie.

Na pohybel że wam, czortowy syny! Szczob was Sierpiahowa smert! Jasno wielmożny syny! (ukr.) — Na zgubę wam, czortowe syny! Żeby was Sierpiagowa śmierć! Jaśnie wielmożne syny!; Sierpiaga a. Pidkowa, Iwan (zm. 1578) — watażka kozacki, ogłosił się hospodarem wołoskim, za co Stefan Batory skazał go na ścięcie.

Lach (daw. ukr.) — Polak; tu D. lm: Lachiw: Polaków.

budu (ukr.) — będę.

Zawedem posła, ałe za borodu (ukr.) — zaprowadzimy posła, ale za brodę.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Koli! Koli! (ukr. koły!) — bij, zabij!

pocztowy — członek pocztu, sługa.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

ałłachować — wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

bat'ku (ukr.) — ojcze.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

handżar a. kindżał — nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.

ordyniec — członek ordy tatarskiej.

Proszczaj, bat'ku (ukr.) — żegnaj, ojcze.

kantarzej — urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis autorski]

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

palanka — wódka, gorzałka.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.