Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

oczeret (ukr.) — trzcina, szuwary.

raróg — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.

karałasz — żołnierz wołoski.

waszej cześci — tj. pana, pański.

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

tołub (daw.) — rodzaj futra.

kolaska — powóz, bryczka.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

asystencja (łac.) — towarzystwo.

komunikiem iść (daw.) — jechać konno wierzchem, w siodle; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

tuszyć (daw.) — myśleć, sądzić.

jejmościanka — tytuł grzecznościowy, skrót od: jej miłość panna.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

bojar — rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu Dniepru, położone ok. 100 km na południowy zachód od Łubniów.

polityka — tu: grzeczność.

karałasz — żołnierz wołoski.

kniahini (z ukr.) — księżna na Rusi, żona kniazia.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

error (łac.) — błąd, pomyłka.

salwować (z łac. salvo: ratuję, zbawiam) — ratować.

promulgowano (z łac. promulgo: wyjawiam, obwieszczam) — ogłoszono.

żołd — tu: zapłata.

fawor (z łac., daw.) — przywilej, względy.

karałasz — żołnierz wołoski.

bojar — rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

karałasz — żołnierz wołoski.

wołoski — z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Bohun, Jurko — postać wzorowana na pułkowniku kozackim, Iwanie Fedorowiczu Bohunie (ok. 1608–1664), jednym z przywódców powstania Chmielnickiego.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

słoboda — nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

poganie — tu: muzułmanie, Tatarzy.

Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

synowica (daw.) — bratanica.

A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koły step baczysz (ukr.) — Odlatuj, Polaczku, od kolaski, kiedy widzisz step.

szczo z toboju (ukr.) — co z tobą.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Hodi, siromacha (ukr.) — dosyć, wilku; siromacha (daw. ukr.) — włóczęga; wilk-samotnik.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp.

kołbań (daw. ukr.) — jama, głębina, bystrze.

oczeret — trzcina; szuwary.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

tabun — stado koni.

ułus — tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Bakczysaraj — miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

Budziak — kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem, w XVII w. w rękach Tatarów z Białogrodu.

komysz (daw.) — zarośla; kryjówka.

złotogłów — tkanina ze złotych nici.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

kobierzec — dywan.

adamaszek — kosztowna tkanina, najczęściej jedwabna, z wzorami matowymi wytkanymi na lśniącym tle.

dziegieć — lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

buława (z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

pieczętować się — używać herbu.

Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 - ok. 1365) — książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.

Ruryk (zm. 879) — wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

Jarema — ukr. wersja imienia Jeremi.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.