Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

półtorasta (daw.) — sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

zali (starp.) — czy.

persona (łac.) — osoba.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Tużu, tużu, serce bołyt' (ukr.) — tęsknię, smucę się, serce boli.

serpentyna (daw.) — szabla szlachecka.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

synowica (daw.) — bratanica.

dziewosłęb — osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat.

zżyły — dziś raczej: zżyty.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek.

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Zadnieprze — Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

chorągiew tatarska — hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem.

polanka — tu: obóz wojskowy.

od Tatar — dziś popr. forma D. lm: od Tatarów.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.

mogiła — tu: kopiec.

Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar (…) — są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]

Nienasytec — piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

Scylla i Charybda (mit. gr.) — potwory morskie, opisane przez Homera w Odysei, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej.

od niedogarków (daw.) — z powodu niedopalonych resztek.

połoz — nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży.

1 łokieć — ok. 60 cm.

pro aeterna rei memoria (łac.) — na wieczną rzeczy pamiątkę.

Ulisses a. Odyseusz — bohater Iliadyi Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu.

do Hadu — do Hadesu; Hades (mit. gr.) — podziemna kraina umarłych.

fines (łac.) — granice, krańce.

orbis terrarum (łac.) — krąg ziemi.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

wakans (z łac.) — wakat, wolne miejsce.

Miserere mei (łac.) — zmiłuj się nade mną.

lafa (starop.) — wikt, żołd.

ochędóstwo (starop.) — porządek.

Malchus — według Ewangelii św. Jana sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek.

regimenta — dziś popr. forma M. lm: regimenty.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

hajduk (z węg.) — lokaj.

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Chorol — miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

Zadnieprze — Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

detyna (ukr.) — dziecko.

hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek.

Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) — historyk rzymski.

pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis (łac.) — tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

towarzysz — tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

wojłok (z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny.

My po bożej myłosti kniaź i hospodyn (ukr.) — my, z bożej miłości książę i pan.

etc (łac. et caetera) — i tak dalej.

Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 - ok. 1365) — książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.

Rurykowicze — potomkowie Ryryka; Ruryk (zm. 879) — wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Wołoszka — kobieta pochodząca z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

trabant (daw.) — żołnierz straży przybocznej.

hospodar — tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

Tatarzy budziaccy — Tatarzy zamieszkujący w Budziaku; Budziak — kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem.

Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

czaus murza (z tur.) — wysoki urzędnik dworski, wysłannik.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

excitare (łac.) — wzbudzić.

non prohibeo (łac.) — nie zabraniam.

impediment (z łac.) — przeszkoda.

dworzany — dziś popr. forma N lm: dworzanami.

cor, cordis (łac.) — serce; tu B. lm corda: serca.