Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Ulisses — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

intelligo (łac.) — rozumiem.

siła (starop.) — dużo, wiele.

afirmować (z łac.) — potwierdzić.

in fundo — w lochu.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

mieć wielkie plecy — związek frazeologiczny, znaczy: mieć poparcie.

Zaćwilichowski, Mikołaj — komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.

siła (starop.) — dużo, wiele.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

didków syn — diabli syn, czarci pomiot; didko (ukr.) — diabeł.

awersja (z łac.) — niechęć.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

waci — skrót od: waszej miłości.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

pan krakowski — Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.

waścin a. waściny — należący do waszej miłości; dziś: pana, pański.

oprymować (z łac.) — napaść.

Zaporożcy — Kozacy z Zaporoża.

ekonomia — dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu; tu: dzierżawiony przez Czaplińskiego majątek.

raróg — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

wasze — tu: pan; skrót od: wasza miłość.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

cyga a. fryga — wirująca zabawka dziecięca, podobna do bąka.

rogal (pogard.) — rogacz, zdradzony małżonek.

Vivant — niech żyją.

wiśniowiecczyk — żołnierz księcia Wiśniowieckiego.

oblan — dziś: oblany.

gonić w piętkę — coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.

ogar — pies gończy, tu pogard. o krewkim Czaplińskim.

kundys — kundel.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

A taki breszesz i breszesz (ukr.) — No właśnie kłamiesz i kłamiesz a. No właśnie szczekasz i szczekasz; ukr. brechaty — kłamać (o człowieku); szczekać (o psie).

Szelmą jestem bez uszu — aluzja do zwyczaju obcinania uszu skazańcom.

słoboda — nowa osada, której mieszkańcy są początkowo zwolnieni od opłat na rzecz właściciela.

ekonomia — dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.

znosić się z kimś (daw.) — spotykać się z kimś.

duchowieństwa obydwóch obrządków — tj. księży katolickich i prawosławnych.

wiśniowiecczyk — żołnierz księcia Wiśniowieckiego.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

nad hetmany — dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami.

Władysław IV Waza (1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata (łac.) — Cztery artykuły sądu polowego: gwałt, podpalenie, rozbój i napaść zbrojną siłą na czyjś dom.

vis armata (łac.) — siła zbrojna.

głuszec — duży ptak z rodziny kurowatych, przysłowiowy ze względu na swoje obyczaje godowe, kiedy to puszy się i śpiewa pieśń godową, nie zwracając uwagi na żadne niebezpieczeństwo, nawet na zbliżanie się myśliwego.

wasze — tu: pan; skrót od: wasza miłość.

kondemnata (z łac.) — wyrok skazujący.

infamis (z łac.) — człowiek pozbawiony honoru.

z czupryny a. z głowy się mu kurzy — żartobliwie o pijanym.

pludry — krótkie, bufiaste spodnie dworskie lub żołnierskie.

nescio (łac.) — nie wiem.

to pewna, że — dziś: to pewne, że.

osiedzieć się — zadomowić się.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Świebodzin — miasto w dzisiejszym województwie lubuskim, w XVII w. pod władzą Habsburgów, jeszcze od średniowiecza słynne z wyrobu i eksportu sukna.

moderunek (daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

A czy by nie można do niego pod znak? — tj. czy można wstąpić do jego wojska, służyć pod jego chorągwią.

mistrz — tu: kat.

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego; tu mowa o suknie na mundury.

serpens (łac.) — wąż.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

godność — tu: nazwisko.

waszeci — skrót od: waszej miłości.

podrywał — tu: przerywał.

bitwa pod Chojnicami (1454) — bitwa wojsk polsko-litewskich pod wodzą Kazimierza Jagiellończyka z Krzyżakami w czasie wojny trzynastoletniej; tę samą nazwę nosi bitwa z czasów potopu szwedzkiego (1657).

wasze — tu: pan; skrót od: wasza miłość.

waćpan (daw.) — skrót od: wasza miłość pan.

sekundować (z łac. secundare: wspierać, popierać) — pomagać.

ze łbów się kurzy — żartobliwie o pijanych.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

spasi Chryste (ukr.) — ratuj, Chryste.

dokumenta — dziś popr. forma B. lm: dokumenty.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

bisurmanin (przest. pogard.) — muzułmanin; tu: sułtan turecki i chan tatarski.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

Zaporoże — tu: kozacy z Zaporoża, nie pozostający stale na niczyim żołdzie.

regestrowi — Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.

czerń — tu: tłum, biedota.

futornicy — mieszkańcy futorów, drobna szlachta.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

religionis nullius (łac.) — żadnej religii.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.