Ogniem i mieczem, tom pierwszy

J. O. księcia — jaśnie oświeconego księcia.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

towarzysz pancerny — rycerz ciężkozbrojny, husarz.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

buława (z tur.) — rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna; w XVII w. symbol władzy wojskowej.

zażywać — tu: używać.

chan — władca tatarski.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

laty — dziś popr. forma N. lm: latami.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

hetman wielki — Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

ordynans (z łac., daw.) — rozkaz.

ciężkie terminy — poważne kłopoty.

invidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

substancja (z łac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek.

rekurs (z łac.) — odwołanie, ucieczka; tu: sposób rozwiązania problemu.

Taśmina, ukr. Tiasmyn — rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru.

rab — niewolnik, sługa; raby boże — ludzie bogobojni, cywilizowani.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

bat'ko (ukr.) — ojciec; tu: szef, dowódca.

Szczo z toboju (ukr.) — co z tobą.

spasi Bih (ukr.) — uchowaj Boże.

Laszek — z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

całym i żyw —jestem cały i żywy.

Kozacy regestrowi — Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

deliberować (z łac.) — rozmyślać, rozważać coś, zastanawiać się.

banita (z łac.) — człowiek skazany na wygnanie.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

wataha — tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.

modestia (łac.) — skromność.

bisurmański (przest. pogard.) — muzułmański, tu: tatarski lub turecki.

adolescencja (z łac.) — młodość, wiek młodzieńczy.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) — zadziwi się cały boży świat; zadywytysia — zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

klejnot — herb szlachecki.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

Oj wyzwoły, Boże (…) bidnych newilnykiw (ukr.) — Oj wyzwól, Boże, nas wszystkich, biednych niewolników, Z ciężkiej niewoli, Z wiary bisurmańskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do świata chrześcijańskiego, Wysłuchaj, Boże, w prośbach naszych, W nieszczęśliwych modlitwach, Nas, biednych niewolników; bisurmanin — muzułmanin.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

płynąć pod wodę — płynąc pod prąd, w górę rzeki.

Zaćwilichowski, Mikołaj — komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

chan — władca tatarski.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

zagon — szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny, przeznaczony do takich walk.

szłyk — czapka futrzana, zwężana ku górze.

soboli — z futra sobolowego; soból — nieduży ssak drapieżny z rodziny łasicowatych o cennym futrze.

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Koniecpolscy herbu Pobóg — ród magnacki, wywodzący się spod Częstochowy i posiadający ogromne dobra na Ukrainie.

ekonomia — dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.

futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

feniks (mit.) — ptak ognisty, odradzający się z popiołów; tu: nagłe a spektakularne zjawisko.

wać — skrót od: wasza miłość.

bitwa pod Cecorą (1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora — miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

Czapliński, Daniel — podstarości czehryński, rotmistrz wojska polskiego.

zalewać komuś sadła za skórę — związek frazeologiczny, znaczy: robić komuś na złość.

Czerkasy — miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia.

futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

repeto (łac.) — powtarzam.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

wać — skrót od: wasza miłość.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.