Парастак

У Аддзеле рэдкіх кніг i рукапісаў бібліятэкі Акадэміі навук мне паказалі пісьмо, маё — Караткевічу, архіў якога якраз разбіраецца. У свой час, калі я, як адзін з членаў камісіі па Валодзевай спадчыне, прымаў удзел у праглядзе яго хатняга архіва i забіраў адтуль мае пісьмы яму, гэтага пісьма чамусьці не бачыў. Цяпер яно знайшлося сярод яго папераў або ў кнігах.

Бог мой! — пісьмо з канца жніўня 1964 года, вясёлае паведамленне з Мінска ў Рагачоў, дзе ён шчыраваў у дзядзькавым доме, пра маё сямейнае, — як я жонку з дочкамі i рэчамі адправіў з наднарачанскай вёскі Купа выпадковым грузавіком, а васьмігадовага сына спецыяльна даставіў дадому на рэйсавым самалёціку. Ён тыркаў сабе, зусім няспешна, на невялікай вышыні, а мы з пачырванелым ад хвалявання Андрэем увесь час пазіралі ў акно. На палявую, лясную, рачную, азёрную красу... Што называецца, з птушынага палёту.

З тым пісьмом у руках мне так прыемна было зноў адчуць тыя радасці, сынаву i маю, a ў дадатку радасць i такую — знайшлося яшчэ адно пісьмо — другу!..

Ціхан Кісялёў, i мне сімпатычны сваёй натуральнай беларускасцю, быўшы прэм'ерам, вёў доўгую i нудна мудрагелістую нараду рэспубліканскага актыву пра неабходнасць карэннага павышэння надояў малака. A закончыў яе так:

— Словам, паважаныя таварышы, каб малака было больш, карову трэба карміць, паіць i даіць.

Расказваў мне гэта ў бальніцы адзін з пажылых, спакойна інтэлігентных супалатнікаў.

Весела гаваркая настаўніца па тэлефоне з вёскі пытаецца ў старога шаноўнага земляка пра яго пажылую дачку:

— А як там мая дарагая равесніца? Божа, як мы, малыя, гулялі тут у нас, у бабуляў!.. Недзе згубіўся ў мяне яе нумарок. Дайце мне, калі ласачка, запішу. I ёй таксама пазваню — во палялякаем!..

I слова вясёлае, зусім жа блізкае да рускага покалякать, а такое ж, ну свежа сваё, як быццам упершыню яго пачуў.

«Спадзяваўся мядзведзь на мёд, дый так спаць лёг!»

Якая падзея, падумалася, i якая карціна, каб у кіно!..

Пра талент i так:

Ca слоў яго адчувальна капае духмяная жывіца, якая ў вечнасць увойдзе бурштынам.

«Яны жывуць у грамадзянскім шлюбе». Дзіўным, амаль недарэчным здаецца мне гэта, падкрэсленае. Веска кажа прасцей, дакладней: «Яны жывуць напавер».

Многія таксама ж сядзяць доўгімі вечарамі дома, адны самі, i чакаюць, каб нехта ім пазваніў...

Так падумалася, нават i весела, з такім дадаткам: замест таго, каб самому ці самой узяць ды пазваніць камусьці блізкаму.

У тэлефоннай гутарцы з Валодзем Васілевічам пасмяяліся зноў жа з народнага, грубавата мудрага ў сваёй прастаце: «Ногі кажуць: «Хадзем!», а с...: «Сядзем!»

Пачутае ўпершыню, яно i мне пасуе ў штодзённых бульварных праходках.

Не памятаю, ці чытаў гэта дзе-небудзь, або запісана яно ў мяне, ці памяць вось сама прынесла:

«Не канешня папў яешня».

Як i такое, матчына, калі яна пачынала нейкую важную справу, перахрысціўшыся:

«Дай, Божа, час добры, гадзіну шчаслівую!»

Або i такое яшчэ, зноў жа ад мамы пачутае:

«Благі, як з крыжа зняты». «Маўчыць, i шчылінкі прыняўшы».

Ад недахопу цікавейшага зноў узяўся за таўшчэзны том «Собрания рассказов» Фолкнера, куплены ў канцы 70-х, да якога я прыступаўся некалькі разоў i ўсё адкладваў на далей... I вось на тэты раз аж некалькі апавяданняў прачытаў з цікавасцю. Вялікія, няспешна грунтоўныя, аднак i чытачу ў ix застаецца нямала для дадумвання, удзячнага разгадвання глыбінна значнай недагаворанасці.

Прачытаў тры аповесці Адольфа Дыгаciньскага: «As», «Zając», «Gody życia» (клічка сабакі «Туз», «Заяц», «Свята жыця»). Зноў жа i ён, куплены даўно, дачакаўся ў мяне свайго часу, яшчэ адной чытацкай удзячнасці. I належнага разумення пісьменніка, якога я так доўга i легка лічыў толькі дзіцячым, ca школьнага часу цьмяна памятаючы мілыя апавяданнейкі пра свойскіх жывёлінак i дзікіх звяркоў.

Чытаю кнігу незнаёмага Сяргея Пінаева пра Максіміліяна Валошына з надзеяй займець, нарэшце, правільнае ўяўленне пра яго жыццё i творчасць. Прачытаў палавіну тоўстага тома, больш за трыста старонак, i не шкадую, што нырнуў i ў гэтую азярыну, — многа цікавага i патрэбнага. Хоць ёсць i нудота, асабліва ў літаратуразнаўчых лабірынтых аўтара манаграфіі.

...Кніга адгэтуль, з дачы, адаслана ў Мінск, i нельга праверыць, ці правільна мне падумалася, што ў грамадзянскую вайну ён, Валошын, заступаўся перад белымі за чырвоных i наадварот з пазіцый больш агульнарасійскіх, а не агульналюдскіх, ці тут было ў яго i адно, i другое?..

Так ці інакш, аднак жа як гэта жахліва — масавыя растрэлы нядаўніх студэнтаў, маладзенькіх урангелеўскіх афіцэраў, якім чырвонымі за здачу паабяцана было амністыя...

А яшчэ i тое, як Бэла Кун, ці нехта іншы з чырвоных камісараў, як сумняваецца аўтар кнігі, даў Валошыну вялікі спіс тых, каго павінны былі зусім неўзабаве расстраляць, i прапанаваў — паэту, мастаку, філосафу — выкрасліць па сваім меркаванні кожнага дзесятага... Во сітуацыя!..

Самога Валошына тэты венгр выкрасліў раней.

Игорь Бунич, «Операция «Гроза». Ошибка Сталина».

Надоело мне общество этих особей, грузина и немца!.. После четырёхсот страниц. А ещё сверх двухсот недочитанных к чёрту отбросил.

Нават i водгук гэты ад абурэння сам накінуты па-руску.

Мой колішні часовы сацрэалізм вінаваты яшчэ i ў тым, што напісаў я мала, залішне ходзячы, як кот вакол гарачай місы, каля якое-небудзь новае задумы, — a ці тое? a ці так? — замест таго, каб проста пісаць, «что Бог на душу положит». Як пісалі, скажам, Чэхаў, ці Шолам-Алейхем... Бо якраз чытаючы яго весела жывучыя апавяданні, яшчэ раз падумалася пра мае малапісанне.

Хай мне даруецца, калі гэта нясціпла, калі памыляюся, аднак i самому мне бачыцца, што каб я з канца 80-х не выдаў шэсць кніг новага, не падрыхтаваў надежным чынам трохтомніка выбраных твораў i некалькі іншых перавыданняў, a праматаў тэты час сякім-такім «палітыкам», было б — не лепш.

А да таго ж яшчэ былі i выступленні на актуальныя тэмы, у друку i на сустрэчах з чытачамі.

Кожнаму — сваё?

А можа, i варта зайсці неяк куды трэба ды на ўсякі выпадак спытацца:

— Скажыце, а дзе тут у вас запісваюць у чаргу на атрыманне нобелеўскай прэміі?..

Маладзенькая паэтка (прозвішча не запомнілася), у якое бяруць ці не першае ў жыцці інтэрв'ю, з птушынай упэўненасцю ў шчэбеце заяўляе, што цяпер, маўляў, у літаратуры найважней — рэкляма! Націскам на апошнім слове выразна прыглушваецца, проста здымаецца значэнне слова іншага — талент.

Добра, што хоць затоенай самарэкламы ў дзяўчаці менш, чым бывае, дый нярэдка, у некаторых старэйшых.

— Вашы Талстыя, Купалы, Міцкевічы — усё гэта ўжо безнадзейна састарэла!..

— Ну, вам, малады чалавек, такое, можна думаць, не пагражае.