Парастак

Сябраву жонку ён, жаданы госць на сяброўскім застоллі, угаворваў быць не такою раўнівай:

— Што ж гэта ты — усё сабе ды сабе, трэба ж i з другімі жанчынамі падзяліцца!..

Дзяцей за сталом не было, а бацькам было весела.

«А Божачка, а што ж гэта я гавару!» — жахнулася бабуля, няхай сабе i справядліва, але механічна ды груба ляпнуўшы пра кагосьці.

Веска Мосар на Глыбоччыне. Дзень святога Яна Хрысціцеля. Ксёндз-пробашч асвячае вогнішча ў карагодзе. Дазволена танцаваць i манашкам.

Здавалася б, а што да гэтага табе, старому ды нямогламу? A ўсё ж над газетнай старонкай i мне прыемна за тых сурова абзаконенных дзяўчат.

Г. К. Ліхтэнберг, «Афарызмы».

«Тое, што вы пішаце, праціўна, як піліканне на адной струне! Чалавек складаецца не з адных палавых органаў!»

A колькі ж у нас такога пілікання! Адзін перад адным, адна перад адной.

«Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча».

З мноства вёсак, якія неяк ведаю i я, у запісах найчасцей сустракаюцца дзве. Гэта Лісна ў азёрнай Віцебшчыне, звязаная з пошукамі людзей для кнігі, i назва якое з тых мясцін — «Я з вогненнай вёскі...» Гэта яшчэ i Міратычы на роднай Наваградчыне, успамін пра першую ў жыцці школьную «выцёчку», калі мне было дванаццаць. Доўгая, доўгая веска, убок ад якое, праз два апошнія з сарака кіламетры, мне назаўсёды адкрылася мілае возера Свіцязь.

Словы i прыклады.

Абрэзак. Кавалак (матэрыі). Абрэзак вазьмі, сшый ляльцы што-небудзь. Чуецца голас маці або людскай свекрыві. Бачыцца маладзенькая мама, якая штукуе з таго абрэзка i сама тым часам цешыцца, нібы малое, якое пакуль што спіць.

Адзін. Адзінокі. Лепш няхай будзе ў полі камень адзін, як чалавек адзін, звер i той не хоча адзін быць. Прачытаў i як быццам адкрылася, што так яны i нараджаюцца, афарызмы. Нехта ж убачыў той валун, ад некага ж бачу яго i я.

Афяра. Ахвяра. Прынашэнне ў дар бажаству, царкве. Дзве бабы ішлі на афяру, пачулі — гармонік іграіць, — на, падзяржы афяру, а я лявоніху аджару.

Нямала падобнага ў разнавіднасці, i вядомага, i новага. А гэта ж толькі ў першай кнізе пяцітомніка, першая сотня старонак, на літару «а».

«Спыніўшы машыну, мы патупалі да ix», — піша Кастусь Цвірка. I на колькі ж гэта лепш, чым банальнае пакрочыць (як на парадзе), або пашыбаваць (як на брыючым палёце), слоў, якіх я з-за прыкрасці пазбягаю.

«Не ажаніўся, як людзі, так i ўсцярвеў ад пустое старасці».

Спрытная медсястрычка, наладзіўшы кропельніцу, ветліва шчабеча мне: — Когда вы вполне откапаетесь... I захацелася адказаць ёй на той самай мове, што пасля чатырох сеансаў «УЗИ » — сэрца, жывот, шчытападобная залоза, ногі — я ўжо, мілая, i отузился.

«У ix ідзе ўсё з-пад нажа». Жывуць без запасу. Калі па прыказцы, дык i «гінуць без часу». Або так сабе целяпаюцца.

Спачатку два словы: перакасіць, пераараць, а тады ўявіўся памяркоўны дзядзька, які талкова гаворыць суседу:

— Ну чаго ты наскакваеш на мяне, што ты крычыш? Ці я табе перакасіў, ці я табе пераараў? Трэба ж па-людску, спакайней.

Гэта — з даўняга, заходнебеларускага. Тады граніцы на лузе перад касьбой адбрыдаліся ад тычкі да тычкі па ранішняй расе выразныя, a ў полі, дзе няма мяжы, бо былі ж яны даволі рэдка, сталай граніцай паміж палосамі служыла баразна. I «брод», i баразну можна было i парушыць у сваю карысць, як быццам незнарок на простай лініі зрабіўшы лукатку... Такая прычына для суседскай варажнечы.

«Не пры стале кажучы». Гаворыцца здаўна i так. Стол — месца, на якім у хаце ляжыць хлеб, засланы чыстым настольнікам.

Пазваніў журналіст Сямён Ліякумовіч, які перакладае з мовы ідыш на рускую ўспаміны паэта i празаіка Гірша Рэлеса. Папрасіў мяне ўдакладніць некаторыя прозвішчы ды імёны беларускіх пісьменнікаў, якія там успамінаюцца. Тыраж кнігі 500 экзэмпляраў, a ў Мінску разышлося толькі 50. Пагаварылі пра горкую долю мовы Шолам-Алейхема, апошнім часам падобную доляй да мовы нашай...

Славутае чатырохрадкоўе Цютчава з заключным: «В Россию можно только верить» ніколі не было мне зразумелым, як i тое, што Бог «один в трёх лицах».

У цікавай кнізе «Постскриптум» славутага вучонага-механіка Барыса Раўшэнбаха чытаю, як гэты абруселы немец, можа, i лютаранін у душы, вызваліўся ад касманаўтыкі, «на досуге» пенсіянера пачаў практыкавацца — таямнічае разумение Таго «в трёх лицах» давесці сваёй вышэйшай матэматыкай... А далей пайшоў i да другое тройкі — Расія, Украіна, Беларусь — сцвярджаючы, што гэтай тройцы конча трэба аб'яднацца ў адно «лицо», вядома ж, Расіі, у якую можна таксама толькі верыць, што i ўкраінцы, i мы доўга праходзілі i да сцерпу ўдзячна памятаем...

Яны ўжо кажуць некаторыя, як гэта пад ім ці пад ёю ажыло заварушылася беларускае карэнне... A калі ж заварушыцца, зашалясціць, ажыўшы, i родная крона?..

Можа, i не дарма яна трымаецца ў маёй памяці з канца 40-х гадоў — студэнтачка, што трапіла пад трамвай каля 1-й клінікі, з брамкі якое я выйшаў.

Сярод студэнтак-практыкантак, якія шумна беглі перада мною, — чамусьці здаецца, што некаторыя, нават не паздымаўшы белых халатаў, — i сярод пасажыраў, што высыпалі з трамвая, які ад'ехаўся, яна — я праціснуўся найбліжэй — ляжала на гразкім асфальце, побач з рэйкамі, з адрэзанымі над каленьмі бела-пышнымі дзявочымі нагамі. Кроў — так бачыцца мне i сёння — як быццам яшчэ не хлынула... Рукі сціскаліся, расціскаліся, зноў сціскаліся ў кулачкі. А вочы, у бязмоўным жаху вялікія, глядзелі... глядзяць i дагэтуль... Натоўп не маўчаў, але ніякіх галасоў не чую...

Мне сказалі, што Алесь Разанаў у Боне ў бальніцы, у цяжкім, а то i небяспечным стане... Пазваніў яго незнаёмай сястры. Жонка ў Нямеччыне, пры ім, штовечар тэлефануе ў Мінск, дзе сястра з ix дзецьмі. Папрасіў яе перадаць цераз жонку Алесю мае найлепшыя пажаданні.

У той вечар i назаўтра зранку перачытваў яго «Вастрыё стралы» з сяброўскім аўтографам — неяк па-іншаму...

З яе мужам, які падняў трубку, пагаварылі коратка, як бацька з бацькам. Калі ж да тэлефона падышла яна — мне трэба было трымацца. Аднак i тут належна выказаў спачуванне, а далей міжволі сказалася: «Пра вас я заўсёды думаю с нежностью, — так i сказаў, па-руску, з ходу не знайшоўшы свайго адпаведнага слова, i нібы растлумачыў далейшымі: — Паважаю, люблю, хачу патолі вашай душы...» Яна, вядома, плакала. Напярэдадні яны пахавалі сына. Сорак два гады... На большае ў нас не хапіла моцы. Развіталіся.

Паклаўшы трубку, адчуў: зроблена тое, што трэба было зрабіць. Бо спачатку, як быццам i палахліва, вагаўся: а можа, крыху пазней?.. Але, як бывала ў падобныя моманты i раней, загадаў сабе i — пазваніў. А тады яшчэ i такое, мімалётнае, нібы ныццё: што, i запісваць пра гэта?.. Аднак запісваю. Гэта ж яна — наша светлая Зіначка Бандарэнка, раней таленавітая дыктарка на тэлебачанні, цяпер — разумна-мужная актывістка Адраджэння, якую ведае Беларусь.