Парастак

У лагеры нашай брыгады, на паўднёвым узлессі Налібоцкай пушчы, апроч свайго начальства размяшчалася яшчэ i вышэйшае — камандаванне «Партызанскага злучэння Стаўбцоўскай зоны», у якую ўваходзілі пяць брыгадаў i асобны конны спачатку атрад, пасля — дывізіён так званых «нёманскіх казакаў». Уся гэта сіла, звыш трох тысяч шасцісот чалавек, дзейнічала на тэрыторыі пяці раёнаў Баранавіцкай вобласці: Стаўбцоўскага, Мірскага, Карэліцкага, Гарадзішчанскага i Навамышскага. Тут, у нашым лагеры, быў таксама i своеасаблівы палітычна-маральны цэнтр названай зоны.

Сярод зямлянак, у засені дрэў, самавіта ўзвышалася прасторная хата, нават «у два канцы», у якой працавала зборная рэдакцыя пяці раённа-брыгадных газет, з надзейным радыёпрыёмнікам i друкарскай машынай, «плоскай амерыканкай», якая ў рух запускалася пры дапамозе ручное корбы, i з чатырма майстрамі маруднага ручнога набору.

На мне былі тэксты, i проза, i зрэдку вершаванне. З прынятага па радыё, пачутага ад людзей «у раёне», як гаварылася тады пра бліжэйшае i далейшае сельскае наваколле, i ў пушчы, у паасобных атрадах, з напісанага некім другім аматарам слова або прыдуманага самім сабою трэба было старанна ды не марудзячы выціснуць патрэбнае ў газету. Каб сцісла, змястоўна было, баявіта, цікава дый часам i смешна таксама.

A ілюстрацыі рабіў наш Міша, брат, з маленства мастак, хай сабе й самадзейны, як я літаратар, бо якім жа i можна было вырастаць у цёмнай, бяспраўнай заходнебеларускай вёсцы. У аднаго з брыгадных сувязных, вясковага столяра, даставаліся цвёрдыя, да глянцу адгабляваныя грушавыя чурачкі заказаных яму памераў. Мастак наш наносіў на ix задуманы малюнак, карпатліва вырэзваў яго старанна адвостраным складанчыкам, тады ўстаўляў у набор старонкі i той належна адціскаўся.

Летась на бібліятэчнай выстаўцы, прысвечанай чарговаму юбілею Перамогі, я аглядаў цераз шкло вітрыны тое наша наіўнае журналісцкае багацце, нават у ціхім i сумнаватым старэчым хваляванні...

Газеты нашы друкаваліся пераважна на старонках расшытых-разгорнутых школьных сшыткаў, а то i на трафейнай паперы, з павятовых ці гмінных устаноў, — выходзілі не строга перыядычна, а залежна ад матэрыялу, прынятага па радыё ці падказанага баявым i акупацыйным жыццём, i наяўнасцю паперы, назапашанай разведчыкамі цераз сувязных.

Час ад часу ў нашу рэдакцыю-друкарню са сваіх брыгадаў прыязджалі рэдактары, пры ўдзеле штабной машыністкі i зноў жа радыёпрыёмніка рыхтавалі свае новыя нумары i з цёпленькім тыражом вярталіся туды, адкуль прыехалі.

Падобна было i ў мяне. Выпусціўшы чарговы нумар «Сцяга свабоды», а то i сатырычнага дадатку да ўсіх газет нашай зоны, які меў назву «Партызанскага жыгала» (жыгалам, джалам у нас называлі вінтоўку), я ахвотна сядлаў свайго верхавіка, што застаяўся пад павеццю, i рысіў да дружнай сямёркі разведчыкаў, у нашу «кватэру» ў даволі далёкай ад лагера вёсцы Зарэчча, адкуль мы ноч у ноч, ціхімі ценямі шасталі па раёне з ажно чатырма нямецка-паліцэйскімі гарнізонамі, да найбліжэйшага з якіх ад нашых днёвак было толькі тры з нечым кіламетры.

Усе газеты выходзілі на роднай беларускай, што было натуральна для асабовага складу брыгады. У 1983 годзе ў Мінску выдадзена кніга «Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной войны», i ў кнізе той падаецца, што ў чатырох атрадах нашай брыгады было 588 партызан, з ix беларусаў — 542, рускіх — 17, украінцаў — 3, іншых нацыянальнасцяў — 26. Дзе менш, дзе больш аднолькава ў нацыянальных адносінах выглядала справа i ва ўсіх іншых брыгадах, дый, трэба думаць, не толькі ў нашай Стаўбцоўскай зоне.

З рэдакцыйнай работай мне, як пачынаючаму літаратару, пашанцавала перш за ўсё ў тым, што там я пабагацеў на двух новых сяброў, значна старэйшых за мяне, больш вопытных у літаратуры. Рэдактарам стаўбцоўскай газеты «Голас селяніна» працаваў яўрэйскі публіцыст Гірш Смоляр, пры Польшчы актыўны ўдзельнік заходнебеларускага рэвалюцыйнага падполля, блізка знаёмы з Максімам Танкам па віленскім творчым жыцці, а з Валянцінам Таўлаем i Піліпам Пестраком — па гродзенскай турме. Пра Смоляра пісаў я нямала раней, тут паўтарацца не буду. Трэба сказаць пра другое — пра рэдактара навамышскай газеты «Перамога», педагога-філолага i ў пэўнай меры літаратара Браніслава Ржэўскага, якога ў нас называлі Барысам, па бацьку Андрэевічам.

Людскім, вясёлым ды шчырым, цікавым чалавекам спакваля аказаўся гэты Барыс Андрэеевіч. Ён якраз з тых людзей, пазнаёміўшыся, a неўзабаве i пачаўшы сябраваць з якімі, думаецца, што інакш яно i не магло быць, як толькі лічыць ix не проста новымі, але i даўнімі сябрамі, — такое адчуванне. Адтуль, з пушчы, гучыць часамі ў маёй памяці яго захоплены голас, калі ён з памяці дэкламуе Купалава «Гэта крык, што жыве Беларусь...» або нешта іншае з любімага. Жыва прыгадваюцца нашы бясконцыя гутаркі — то ўтрох з Міхасём, калі ён не хадзіў у сямейны лагер, да сваіх малых, ці мы з Барысам удвух, то ў рэдакцыйнай хаце, а то проста ў лесе.

Успамінаецца i ранне-пасляваеннае, нашы сустрэчы, на жаль, нячастыя з-за большых адлегласцей. Прыязджаючы ў сталіцу, Барыс часамі i спыняўся ў мяне, а я, у сваю чаргу, але радзей, бываў у яго, спачатку ў Баранавічах, пасля ў Гродне. Вечнаю ды невычэрпнаю тэмай была ў нас літаратура, цяжкі лес роднай мовы. Мы ўзаемна чыталіся, бо ён жа таксама пісаў, прысылаў мне або прыносіў сваё новае, зрэдку надрукаванае ў абласной перыёдыцы.

...Дайшло тым часам да страшнага.

З Барысавай жонкай, Аляксандрай Ігнатаўнай, заслужанай настаўніцай Беларусі, я выпадкова сустрэўся ў Мінску вясной 1957 года, калі ён, Барыс, быў ужо арыштаваны. Сутыкнуліся мы каля металічнай брамкі 1-ай клінічнай бальніцы, яна ішла адтуль, а я туды. Вярнуліся з вуліцы ў двор, сышлі ў бок, пад засень дрэў, i даўгавата-такі пастаялі, гаворачы, бо было пра што, а да таго мы даўно не бачыліся.

Пра свайго Барыса яна справядліва сказала, што ён лішне даверлівы, легка, а то яшчэ i весела, калі пры чарцы, раскрываецца перад недастойным ці недастойнымі.

Аднаму з такіх ён прачытаў з чарнавіка сваё падрыхтаванае пісьмо наверх, а прачытаўшы, схаваў яго туды, адкуль дастаў — пад мармуровы цяжкі пісьмовы прыбор на сваім рабочым стале. Калі гэбісты прыйшлі першы раз, яны не сталі нічога шукаць-расшукваць, адразу сіганулі да стала, паднялі той пісьмовы прыбор...

Плюгавы «шчыры беларус», верны савецкі чалавек, яшчэ й, вядома, партыйны, нават ініцыялы якога мне праціўна называць, чалавечак ужо й стары, па-свойму быў вопытны ды старанны...

Наколькі потым стала вядома з апавядання самога Барыса, калі ён вярнуўся з лагера, усё пачалося з пісьма ў ЦК КПБ пра тое, што нават на шматлюдным пахаванні Якуба Коласа галоўны ідэолаг БССР, пацешна славуты таварыш Г., афіцыйны жаль агучваў з урадавай трыбуны па паперцы ды па-руску, паныла паўтараючы: «Наш дорогой Константин Михайлович Якубколос» (так, адным словам!)...

У Гродне, на бясконцых допытах яго не білі, нават i не надта лаялі. Следчы, малады, упасвены жыдок, калі сказаць па-заходніцку, слухаючы беларускія тлумачэнні пажылога педагога, толькі зверху пасміхаўся: «И кому это нужно?.. Ком-му эт-то нуж-но?..»

Пісьмо ў ЦК пра таварыша Г. стала па сутнасці галоўным абвінавачаннем. A ў падмацунак яму ўлічыліся i няправільныя, ды яшчэ ж перад студэнтамі, выказванні пра польскія, тым больш венгерскія падзеі восені 1956 года, а яшчэ i розныя падкрэсленні, пытальнікі ды клічнікі, а то i адкрытыя заўвагі на палях прачытанага ў часопісах i кнігах, забраных на ператрусе як рэчавыя доказы яўна антысавецкага зместу. Улічылі нават i «замену» прозвішча Ржэвускі на Ржэўскі, відаць, для нейкай маскіроўкі... Наскраблося, сабралася, каб асудзіць на сем гадоў, найпрасцей, па даўняй зручнай звычцы — «за белорусский национализм»... Так чулася тады i ў Мінску, ішло ад сыценькай усмешкі таварыша Г.

Калі ж пазней той ідэолаг з-за сваёй малапрыгоднасці з ЦК партыі быў паніжаны ў акадэмікі, узяты туды зноў жа ў ідэйнае кіраўніцтва, перагляд справы «нацыяналіста» Ржэвускага-Ржэўскага заварушыўся шпарчэй. Гаварылі нават, што, відаць, цяпер на пракурора СССР, нарэшце, падзейнічалі пісьмы з мноствам партызанскіх подпісаў у абарону невінаватага... Так ці інакш, а з лагера Барыс неўзабаве быў выпушчаны.