Бурятские народные сказки. Бытовые

— Гурбан үдэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.

Хаанайнгаа гаража ошоһон хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда түргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда зүгһөө хүнэй харал үзэлгүй ехэ муухай хүн хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хараһан газартаа алажархигты", — гэһэн хаанай зугһөө захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта нүхэ малтуулжа, ноёд түшэмэдтөө үхэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.

Гурбадахи хоногойнгоо болзорто хүнэй танимаар бэшэ, харал үзэлгүй муухай болошоод, хаан хүхэ буха унанхай, тумэр гадаһа бүһэдөө һуйбаданхай юумэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа дүтэлжэ ерэмсээр баатарнууд, тү-шэмэд ноёд тэрэнээ танингүй, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, үхэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашагүй дайгаа дарабабди гэжэ хаанай түшэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.

Хонишон хүбүүн үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг һамган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг хүхюун һуугаа һэи ха.

18. САРАН-ГЭРЭЛ

Урдань хада нэгэ һууринда үбгэн һам-ган хоёр байһан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь үгөөр хэлэшэгүй сэбэр һайхан шарайтай, сэсэн ухаатай байһан юм

гэхэ.

Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасанһаа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые хараһаар һайхашаажа, һамган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-дөө оруулха гэжэ хэды оролдобошье һаань, Сараи-Гэрэл огто таһа арсажархиба. Һайнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.

Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээиһээнь боложо, хүндөөр үбшэлбэ.

Хорон сэдьхэлтэй байһыень мэдээгүй байһан гэртэхнннинь басагаяа эмшэлүүлхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наяргаһанайн-

гаа һүүлээр:

— Басагыетнай уһанай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээгүй һаашни, басаганшни үни болонгүй үхэшэхэеэ байна. Эльгээгээ һаашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ

номнобо.

— Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ үбгэн һамган хоёр гуйба.

— Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,

уһан соо тамархадаа, Лусууд хаанда һаадгүй хүрэжэ ошохо.

Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа бүтэшэхэ-гүйнь тулада дээдэ хажуудань забһар нухэ улөөбэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:

— Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, амһарыень бүхөөр хадаба.

— Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, уһан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.

Лама морёор горхоной эрье дээгуүр хатаргаһаар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:

— Таанар уһанай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! уһанда урдажа ерэхэ. Тэрэнние уһан сооһоо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.

Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг уһанда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубсаһаа таила- 1 һаар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.

— Энээн сооһоомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.

Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J үлөөгөөд, хайрсагайнь хабхаг бүхөөр хадажа, уһанда урда-хуулба.

Хоюулан мориндоо һундалдаад, хүбуүнэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан хүбүүнһээ иигэжэ асууба:

— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?

— Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J үнэшэн хүбүүмби. Таладахи тибһэ, гүбһэ малтажа эдижэ, үл } залгаад ябадагби, — гэжэ хүбүүн харюусаба.

Удангүй тэдэнэр хүбүүнэй гэртэнь хүрэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ ороһоор үнишье болонгүй, зосоохииень өөдэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.

Үнөөхи хубарагууд уһанай эрьедэ гүйлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые хүлеэжэ һуубад. Удаигүй тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд уһа ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-һаа орожо ерэһээр асууба:

— Тэрэ хайрсаг асараа гут? Амһарыень тайлаагүй аабзат?

— Ламбагай, танай хэлээшээр амһарыень тайлангуй аса-раабди, — гэжэ хубарагууд нэгэ доро харюусаба д.

— Зай, минии үнэн сэхэ шабинар, мүнөө гэртээ амархаяа ошогты. Тиигээд үглвөгүүр эртэ ерээрэйгты, — гэбэ лама. Хубарагууд бултадаа гэртээ харибад.

но

Лама гансааран үлэжэ, хунэй угыдэ Саран-Гэрэлтэй xet-рэлдэхэ гэжэ бодоод, хайрсагай хабхаг хангялжа тзйлаба. Тэрэ уедэнь. хайрсаг coohoo томо шара нохой гаража, ламын хоолойдонь аһашаба. Үглөөниинь'хубарагууд ерэхэдээ, ламын* гаа харааеньшье харабагуй.

Малшан хүбүүн Бадма Саран-Гэрэл басаган хоёр айл боложо, урсахан гэртэ ажана тайбан һуудаг болобо. Тэдэиэй амгалан һайн һуужа байтарнь, Халбай-баян хаан Саран-Гэ-рэлые һамган болгохоёо һанаба гэһэн hypar суу тараба.

— Бидэ иихадээ яаха болобо гээшэбибди. Яагаад хэрзэгы шэрүүн хаанһаа бэеэ абарха зонбибди? Шамда ташуурһаа бэшэ юумэн үгы, харин намда зүүнһээ бэшэ юумэн үгы. Хаан маниие зобоохонь лэ гээшэ, — гэжэ Саран-Гэрэл уйлан хэлэбэ. Хурганһаан сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэһэлигээ мултал-жа, үбгэндөө үгөөд хэлэбэ:

— Бари, энээниие зүү. Хээээшье бндэ хоёр уулзахал бай-хабди.

Үглөөниинь Бадмын газаа зэбсэгтэй хэдэн хүнүүд ерэжэ, Саран-Гэрэлые хүсөөр абаад ябашаба. Бадма гансааран улэ-жэ, хэдэн хоног соо уйдаба, гашуудаба. Нэгэ һарын үнгэрэм-сөөр Бадма һамгаяа бэдэрхэеэ гараба. Уһа голые гаталжа, ой тайгые үнгэрһөөр ябатарнь, хубсаһаниинь хахаржа, гу-талайнь ула соорожо һалаба. Хахархай хубсапаар, ула соор-хой гуталаар хуйтэн бороо, нойтон доро ябаһаар байтарнь хэдэн- h'apa үнгэрбэ. һангирхай хубсаһа үмдэһэн адуушан убгэн нэгэтэ Бадматай уулзаба. Болоһон ушараа, уйдхартай бай-далаа хүбүүн үбгэндэ хөөрэжэ үгэбэ. Үбгэн һайтар шагнажа үзөөд хэлэбэ:….

— Зэ, хүбуүн, хаанай ордондо нэгэшье угытэй хүн ороогүй юм лэ. Харуулшад шамайе ордондо оруулхагүйл. Хэрбээ һамгантаяа уулэахаяа хусэбэл, ордөнойнь сонхын хажууда байгаарай. һамгаяа харабал, һэмээхэн зангаарай, тиигээлһаа, уулзажа болохош. Бадма баярлажа,4 сэнхир хухэ шулуутай бэ-һэлигээ мул та л жа, үбгэндэ үгөөд хэлэбэ:

— Та, энэ бэһэлигыемни һамгандам угыта, һамгамни ойл-гоно бэзэ.

Адуушан үбгэн моридоо боро хараанай ушвө болоогүйдэ хорёодонь оруулба. Хаанай ордоной хажууда Саран-Гэрэлэй ябахые хараһаар танижа, бэһэлигыень абажа үгэбэ. Саран-Гэрэл сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэтшигээ хараһаар танн-

жархиба.

— Шинии нүхэр Бадма энэ бэһэлиг һамгандам үгөөрэй гэжэ захяа һэн, — гэбэ үбгэн адуушан.

— Хэрбээ үбгэнтЭйм уулзаа һаа, муу хубсаһа үмдөвд, ордоной сонхын хажууда ерээд, байхаш гээрэйгты, — гэжэ Саран-Гэрэл захяад, адуушан убгэндэ нэгэ хэды мүигэн моне-тэнүүдые угэбэ.

Алууш" убгэн хүбүүнтэй хээрэ уулзаад, Саран-Гэрэлэй за-хмһые хэлэбэ. Хубуун баярлахын ехээр баярлаба, үглөөниинь Бадма муу хубсаһаараа хаанай ордоной сонхын хажууда ерээд байба. Саран-Гэрэл Бадмые хараһаар, дурагүйлхэһэн хаанда иигэжэ хэлэбэ:

— Сонхымнан хажууда нэгэ хун ерээд байнал.

Хаан сонходоо ошожо харал а ар:

— Пуу, юун гэһэн муухай, хахархай хубсаһатай гуйран-шан ерээд байна гээшэб! Энээниие энэ гэһээр улдэгты гэжэ харуулшадтаа хэлэхэмни, — гэжэ хаан жэрхэнгеэр хэлэбэ.

— Тиигэжэ огто болохогуй бшуу, — гэжэ Саран-Гэрэл бурууша а и хэлэбэ. — Тулюур ядуу, угытэй зонние доромжолжо болохогуй гэжэ арад зоной хэлсэхые дуулаа бэзэш. Тэрэнние оруулжа эдеэлуулхэ хэрэгтэй. Ши али нэгэ балга сай, нэгэ жажала хнлээмэ тэрээнһээ харамнана гээшэ гуш? — гэбэ Саран-Гэрэл.