Бурятские народные сказки. Бытовые

Долоон шабинар гаража ошобод. Тэдэнэйнгээ ябамсаар, гэрэ лама Наран Сэсэг абхайгаа гаргажа, инагай ябадал хөв-' рэлдэхэ байна гэжэ бодоод, мэгдэн байжа хайрсагаа задал ба.

Нараа Сэсэг басаганайнь орондо хайрсаг сооһоонь гуриг шара нохой шудэ амаа ирзайлгаһаар гаража ерээд, түгэд лащ мын тубэнгииень тапа хазаад, алажархпба.

Хойто углөөгуурнь тугэд ламын долоон шабинарай ерээд, уудэ татан орохотой хамта, гуриг шара нохой rah ар химэлээд, лолоолуулыень унагаажархиба.

Хонишон хүбүүн һамганайнгаа һайханда ажал хүдэлмэЯ реэшье мартажархёод, памгаа хараад лэ һуужа байна.

— Убгэн, эдихэ хоол хогшолнойшье дуулажа байна. Шим-нн гаража, мэхээр малтажа асарал даа, — гэбэ Наран Сэсэщ Убгэниинь урдалаань хараад, дуу шуушье гараигүй һууна. Тии-хэдэнь Наран Сэсэг уйһэн дээрэ өөрынгөө дурсые аб адлихай наар зураад угэнэ.

Лунев хубуун хухэ бухаяа унаад, һамганайнгаа тэрэ дурсые урдаа баряад, хээрэ гараад ябажа ябана ха. Гэнтэ хара палхин буугаад, һамганайнгаа дүрсые һалхинда хиидхэжэр-хвбэ. Хонишон хубуун уйлаһаар дуулалаар урсахан гэргэм ерэжэ, тэрэ ушараа һамгандаа дууһан хэлэжэ угэбэ.

— Эй даа, бидэ хоёрой сугтаа һуухамнай бэрхэ болобо;1 гээшэ. Хари гурэнэй хаан намайешни һураглаһаар уни удаа-най агша. Тэрэ дурсыемни оложо абаал һаа, халуун мүрөөрни? хайжа, хүйтэн мүрөөрни гэтэжэ ерэхэл байха. Ерээл һаань бидэ хоёр урдаһаань юугээрээ тулахабибди? Шнмнн ори гаи-, са тумэр гадаһатайш. Бишни зүү хурабшатайхан һуунаб, — л гэжэ хоюулаа хүзүүдэлдэжэ һуугаад, өөдөө хаража энеэлдэ-жэ, уруугаа хаража уйлалдажа һууха зуураа, намайешни баряад абажа ябашоо һаань, шимни нэгэ жэл болоһон хойпо миниингээ һураг суугаар, хойноһоомни ошооройш, — гэжэ Наран Сэсэг памганиинь иигэжэ захиба. — Энэ бэһэлигыем зүу-1 жэ ябаарай. Минии ошопон газарта хүрэжэ ошоол паа, энэ бэһэлигээрээ намда тэмдэг угөөрэй, — гэжэ бэһэлигээ бэлэг бол- j гон бариба.

Тэрээяһээ хойшо нэгэ хэдэн үдэр үнгэрбэ. Үбгэ һамган хоёрой yfi хай болон һуужа байха уедэнь, нэгэ үглөөгүүр һо-вин хубсаһатай хүнүүд үээгдөөд, Наран Сэсэг басагые хара хусөөр баряад ябашабад ха.

Хонишон хүбүүн үдэршье һүнишье уйлажа ябана. Он жэл уягэргеөд, болзоото жэлынь тохёолдобо. Тэрэ хубуун хухэ 1 бухаяа унаад, памгаа һурагшалан ябашаба.

Олон хоног ошожол байна, хүбүүн яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Тиигэжэ тала хээрээр тэнэжэ мунажа ябахадань, харгы зам дээрэйь онги набта хубсаһатай хаанай адуу-шан ябажа ябана.

— Зай, эалуу хубуун, хаанаһаа хаЫаа эорнжо ябаабшн? Бухыншни туруун холын аянда ябаһандал үзэгдэбэл, — гэжэ тэрэ үбгэн адуушан һуран байба.

— Урдань хада Наран Сэсэг һамгатай һуугаа һэм. Тэрэ һамгыем хариин гурэнэй хаан буляажа абашоо һэн. Түхэреэн жэл болоод, миниингээ хойноһоо ерээрэйш гэжэ һамгамни за-хяа бэлэй. Хаана, алишье тубидэ байһыень һайн лабяаагүй аад, зобожо тулижа ябаналби, — гэбэ. Үбгэн адуушан дуугай шагнажа байһанаа:

— Зай, даа! Залуу хүбүүн, яагаашье бэрхэ газарта зори-бош. Бидэ хоёрпоо болохо хүнуүд тэрэ хаанай ордоной газаа гэшхээгуй юмэл. Хайшан гэжэ һамгантайгаа уулзажа шада-хабши даа. Би тэрэ хаанайшни адуушан гээшэб. Харуул хай-галнуудынь хуниие туһэр табидаггүй агша. Тиигэбэшье нэгэ ухаан байжа болохо. Хаамнай гоё һайхаи, сэсэ мэргэн хатан-тай болоо гэлсэгшэ. Тэрэл танай һамган байжа магад. Үхэр-шэн, хонишоной гэр бараанда орожо, уйдхар гашуудалаа хөө-рэнэ гэжэ манай үхэршэн, хонишон һамгад, бэреэд хөөрэгшэ. Тэдэ хонишон* һамгадаар танай ерэһые һамгандатнай тэмдэг үгөө һаа, угэжэ боломоор байна, — гэжэ һанаа зобонгёор хөөрэбэ. "Урда хойнонь намайе үзөө хараашьегүй аад, намда һанаагаа зобохо яагаашье зохнд абарн зантай убгэн бэ", — гэжэ ехэ баясана.

— Үбгэн баабай, холын нютагһаа ябаһан аянай. хүндэ тиигэжэ туһалалсажа үзыт! Хэрбээ миниингээ хойноһоо ерэг-шэ болоо һаа, ерэһэнээ- мэдүүлжэ, энэ алтан бэһэлигээрни тэмдэг үгөөрэйш гэжэ намдаа бэлэглээ һэн. Нэгэ аргыень оложо, энэ бэһэлиг һамгандамчи дамжуулаарайт, — гэжэ хонишон хубуун бэһэлигээ хурганһаан мулталжа, үбгэидэ үгэбэ.

— Залуу хүбүүн, бү һанаашарха. Заал һаа захяаетнай дүүргэжэ үзэхэб, — гэжэ үбгэн хэлээд, тэрэ бэһэлигыень юу-мэндэ боожо, үбэртэлжэрхёод — зай, уулзатараа баяртай! — гээд, адуун һүрэгэйнгоө хойноһоо ошобо.

Эсэһэн сусаһан хухэ бухаяа ногоондо табижархёод, мүиөв хүбүүи тохомоо дэрлээд унташаба.

Хаанай адууша үбгэн харанхы болоодүйдэ адуун һүрэгөө туугаад, отог байра тээшээ болобо. Тиигэжэ ябахадань, хаанай ордоной хашаагай газаагуур үзэсхэлэнтэ һайхан эхэиэр сэнгэжэ ябана хэбэртэй. Мүнөөхи Наран Сэсэг хатан байба алтай гэжэ үбгэн бодоод, алтан бэһэлигээ альган дээрээ эр-гээшүүлэн ялалзуулна. Тэрэ эхэнэр ябажа ябаһанаа гэнтэ зог татан, үбгэн тээшэ дулааханаар хараад:

— Үбгэн, яагаашье гоё бэһэлигтэй гээшэбта, — гэжэ дуу-гарба.

_ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан

да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.

— Удоадэ болохо гу?

— Болохо, болохо, — гэбэ.

"Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэһэлиг шэнгиб", — гэжэ һанаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэһэлигээ таняад:

— Иимэ гоё бэһэлиг хаанаһаа абаабта? — гэжэ зүрхөө ху "дэлүүлэи hyp аба.]

— Холын орон нютагһаа ерэһэн нэгэ залуу хубуунэй. Энщ бэһэлчгэй азэниинь байгаа һаа, намтай уулззг лэ гэжэ зачла хургөөрэй гээ һэн, — гэбэ.

— Хаана байнаб?

— Тала хээрын ногоондо хухэ бухаяа бэлшээжэ байна һэн.

— Зай, убгэн, би танине һайн таниха байхаб. Танда ехэта баясанаб. Тара хунтнан минии дугын хун болохо юм. Углов! гуур гуйранша янзаар ерэжэ, минии һуужа байһан гэрэй сон-; хо доогуур ябаха гэжэ захяа хүргөөрэйт. Танай бэлэгтэ минии.! харюу болог! — гэжэ адхаар дуурэн алта убгэнэй альган дээ-

• рэ табяад саашаа ябана.

— Хатан абгай, һайн бзлэйт! Ута наһа наһалжа, удааня жаргалые эдлээрэйт. Танай захяае заал лаа хургэхэб, — гэжэ адууша убгэн хойноһоонь хараад гээгдэхэ зуураа, — буян хэ-: шагһээн хуртөөхэ яагаашье һайхан һанаатай хуухэн гээшэб, — I гэжэ наһаараа иимэ үнэ ехэтэ бэлэг нюдэ амандаашье хараа-1 гуй юумэ хаража, зүрхэниинь баяраар халина.

Хонишон хубуун углөө үдэрнь һамганайнгаа захяае адуя шан үбгэнһөө дуулахадаа бодоод, бодоһоноо һуугаад, һууһа-наа мэдэнэгүй. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ һай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Хүлеэжэ байһан памганиинь сонхоор хараад, үбгэндөо тэмдэг үгөөд:

— Сонхо доромнай хүн байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:

— Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Түргэн эндэһээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.

— Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье хүн ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал һаа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гэһэн хуушанай еЫЩ до бии агша. Нэгэ зуһэм хилээмэ, нэгэ балга сай хайрлаба гуш? — гэжэ Наран Сэсэг эрхэһэншэг болоод, буруу хараад, сонходо зогсоно. Хатанаа ехэтэ муудуулжархиба гүб гэжэ па-наад:

— Зай, хатамни, уряа һаа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.

Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад үбгэндөө:

— Манайда орожо гарагты, — гэбэ.

Хонишон хубуун хаанай мүнгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ хүргөөд, үүдэн талада һуушаба.

Наран Сэсэг алта мүнгэн шэрээгээ татажа хүндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ хөөрэлдэнэ. Хаан һууһанаа тэрэиһээ жэрхээд, ондоо таһагта орошоно. Тиигээд хонишон хүбүүнэй гарахатайнь хамта хаан таһаг сооһоон гаража ерээд:

— Ши намтай түхэреэн жэл соо сугтаа һуужа байха зуураа, нэгэшье угэ хөөрэлдэдэггүй аад, мүнөө орожо ерэһэн гуй-раншан хүнөөр ямар халуунаар хөөрэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.

— Бишни һайхан хүндэ дурладаггүй, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон һууһаар хэлэбэ:

— Али бишни муухай хун болохомни гу?

— Тиигээ һаа бури зохид һэн.

— Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.

— Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг өөрынгөө убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа үмэдхөөгөөд, түмэр гада-һыень бүһэдэн һуйбадаад, хүхэ буха унуулаад: