Бурятские народные сказки. Бытовые

хымдии, — гэбэ.

— Юугаараан тэжээхэбтеэ? — гэбэ.

Гуураншалжа олпонши ехым байгаа бэзэ, бишни баһа

худэлхэб, — гэбэ. Тиигээд гэрлэхэ болоод, хонохоёо нэгэ хүнээ-

Тираншалжа олоһоншни бии байха, арси асархашааб, ууитгеэ, — гэбэ. Тиигээд тэрэнь ошоод, арси асараад ууна. Ухтаад.'тэрэ хугшөө: Нэрэш'хэм? — гэбэ.

_ Муудэр гарһиимаб, муухай нэрэтээмэб, — гээд, нэрээ хэл-

жэ угэнэбэн.

— Хайшан гээд хамта ябахымди нэрээ мэдэлсэнбэй, хэлыш нэрээ, — гэнэ.

— Баахашан гэжэ нэрэтэйемэб, — гэжэ хэлэбэ.

— Хубуунэйшяи нэрэ хэм? — гэбэ.

— Баһа муухайема. Шээхэшэн гэжэ нэрэтэйема, — гэбэ.

— Энэ олоһон зөөриёо һайса хадалгажа унтаилтеэ, — гээд, шпмпп ябагаар ябаһан хун эсээш, бишни хадалгаад, баряад ун-таһууб гээд, мэшээгынь абаадтиба. Тэрэнэй унтаһан хойно мо-риёо хүллөөд, хубуугээ, мэшЭэгээ, абаад, гуйлгэжэ ябашаба. һунн һэрээд: "Баахашан, Шээхэшэн хаанабта? — гээд, тэдэ-нээ хаасирна. Гэрэй эжэн һэрээд: Газаа гар! — гээд улдэжэ гаргашхаба. Тэрэ хугшэниинь гэртээ ерээд, мүнгөө асараад, "унеэе бэдэрыш, унеэтэй болоил", — гээд, мунгэ угэжэ хуряа-хаяа эльгээбэ. Тэрэнь унеэ абахаяа бэдэрээд ябажа ябана. Тиижэ ябасарань нэгэ хуни обиньень дурэжэ байна.

"һальсини буугаа һаа, һайса дүрэхэемһэн. Бороони ороо һаа, баран дүрэхэемһэн", — гэбэ.

— Ямар хара һанаатай хүмш! — гээд сосижо, сосижо та-бишхабад тэрэ хуни.

Гэртээ ерээд: "Зай юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Нэгэ хуни обиньень дүрэжэ байгаа һэн, хэды болсо дурэжэ байхимтеэ гээд, һальсини буугаа һаа һайса дүрэхэемһэн, бороони ороо һаа баран дүрэхэемһэн гэжэ хэлэхэдэмни, намайё сосижо табишхоол, хара һанаатай хүмш гээд сохёол, — гэбэ.

— Эй, түнэ, шамай түнһэн! Уһа адхахаяа яагаабши, — гэбэЦ Тиигээд хойто үглөөниннь унеэеэ бэдэрхэеэ ошобо: Ябажа яба-хадань, нэгэ хүнээсн гахай алаад, "хуухалжа байба. "Эй, энэ хайран гахай, бороон орог" гэжэ байгаад, уһа. адхана тэрэ га-' хай дээрэнь. "Энэ ямар иимэ хара һанаатай хүмш", — гээд тэ-рээни баряад, сохижо, сохижо табишхана.

Гэртээ ерэбэ. "Зай, юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Хунэй гахай хуухалжа байхадань, уһа абаад дээрэнь ад-хахадам, баряад сохижо, сохижо табишхоолтеэ, — гэнэ.

— Эй, тунэ, шамай тунһэн! һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг, — гэжэ байгаад, галиинь заһаха байгааш, — гэнэ.

Хойто үдэрынь баһа ошобо үнеэеэ бэдэрхэеэ. Нэгэ хунэй ту-|; ра дурэжэ байна. "һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг", — гэжэ айгаад галынь заһана. "Ямар хара һанаатай хүмши", — гээд баряад. сохижо, сохижо табишхана баһа.

Зай, юу хараба, юу үзэбэш? — гэнэ хүгшэниинь гэртээ ерэхэдэнь. "Нэгэ хүнэй турань дүрэжэ байһииема, ошоод пайса АҮРЭГ> арюуханаар дүрэг гээд, галынь заһахадамии, хара һанаатай хүмш гээд, сохижо, сохижо табишхоол", — гэнэ.

— Шамаяаш алдагдаа, — гэжэ бэеэрээн унеэеэ бэдэржэ

0щобо хүгшэниииь. Н^гэ хүн хүгшэтэеэ, хүбүүтэеэ унеэеэ хотой дээрээ гаргахаяа үргэжэ даажа ядажа байна. Эиээнээ яахай

иижэ байиат? — гэхэдэнь.

— Үбһөө дуудашхообди. Энэ хотон дээрэси иогоогоо идэг

гэжэ гаргажа байнабди, — гэбэ.

I — Ли, галда даа, ехэ бэрхым хадаа. Иигэжэ зобожо бай-

хая а орондо, иамда "үиеэгээ худалдашхатиайб, — гэбэ.

|.— Абыштаа, — гэбэ.

— Юу эрэхэемта? — гэбэ.

— Гурбан елдэ тугалнуудынь елтэй болгоОгоод ло үгөад

байхаш, — гэхэдэнь, тиигүүжэм гээд, үнеэинь абаба… Ел болоод,

ту галда а тэрэ хүнйинь ерэнэ.

— Үнсэшни тугаллабэй, — гэнэ.

Хойто елдэнь тугалдаа ерэхэдэнь, "бөө беөлүүлээд мүнсэ

үгэшхөөб", — гэбэ.

Үнсэииинь ел бэрэ тугалладаг байгаа, тугалынь ел болохо-лооронь, алажа эдээд лэ байгаа.

Гурбадьха елдээ ерэхэдэнь, баһа тугаллаабэй, тугаллахабэй үнеэгээрээ мэхэлээш гээд, тииһээр ажа яргажа һууна мүнөө болсоp.

17. НА РАН СЭСЭГ

Урда хада Наран Гэрэлтэ гэжэ нэрэтэй хун Һ уужа ^ байга а. Тэрэ хун үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг гэжэ нэрэтэй басагатай һэн ха.

Тугэд лама тэрэ басагые гэргэн болгожо абаха һанаатай,' ямарханшье арга мэхээр угэ хууртээ оруулжа ядаба. Тиигэжэ байтараа энэ басагые убшэн тахалаар даража, һүулдэнь гэргэн болгожо абаха байна гэжэ тэрэ лама бодоод, нэгэ Һ амба айда Наран Сэсэгтэ хоротой эм дом хуртөөжэрхибэ ха. Басага-найнгаа убдэхэдэ, мунөө хун тэрэ тугэд ламые гэртээ залажа асарба.

— Энэ басагыетнай хара лусад хаан нэхэлтэ хэжэ байһан байна. Хэрбээ баса га а пайн дураараа тиишэиь задало табяа-. гуй һаатнай, ами бэеэ алдаха болоно. Тэндэ ошоод байхадаа золтой һаа, элүүр энхэ бэедээ орожо, эжы абадаа бусажа. шье болохо, — гэжэ абарал буулгаба.

— Ай, бурхан! Яагаашье хатуу шанга эрилтэ байба гээ-' шэб! һайн һайхан харгы замыень заажа хайрлыт, — гэжэ убгэн һамган хоёр уйдан гашуудан байжа гуйна.

Уһа саһанай шэмэлжэ орохогүй, хунэй багтаад һуумаар модон хайрсаг дархашуулда хуүлэбэ. Тэрээндэнь хунэй амис-; халаад һууха заахан нүхэ гаргуулба. Үмдэжэ ябаха гоё гоё хубсаһыень, зуужэ ябаха зүүбшыень, эдеэ хоолһоо эхилээд, тэрэ хайрсаг соонь хуулэнэ. Наран Сэсэг басаган хайрсагта орохо дээрээ иигэжэ хэлэбэ:

— Намда бэшэ ондоо юумэн хэрэггуй, ганса гуриг шара нохойемнн хани болгон угэгты.

Басаганай эрилтые ханган, гуриг шара нохойень хайрсаг соонь хэжэ угөөд, хайрсагыень хадааһаар хадажархиба. — Уһан мурэниие угсэн ошоод, энэ хайрсагаа мурэнэй зулхэдэ (мурэ-яэй гол тала) оруулаад табижархёорой, — гэжэ тугэд лама аба- I

9$

рал буулгаад, мордоод ябашаба. Үбгэн һамган хоёр уйлан дуу-лан байжа, түгэд ламын захиралтаар хайрсагаа абаашажа, уһа

мурэндэ табижархиба.

Тугэд лама мурэниие уруудан, моринойнгоо шадал соо гуйлгэжэ гэртээ ерээд, өөрынгөө долоон шабинарта:

— Нэгэ модон хайрсаг дээрэһээ урдажа ерэхэ байха. Тэрэнние болгоомжотойхоноор хүдөөдэ татажа абаад, хайрсагаа нээн хаангуйгөөр, тэрэ зандань асараад, бурханаймни шэрээ-гэй урда зохид гэхээр табижархёоройгты, — гэжэ захяад ябашаба.

Хухэ буха унаһан хонишон хубуун уһа мурэнэй захаар ябажа ябана ха. Тиигэжэ ябаһаар харан гэхэдэнь, модон хайрсаг иишэ тиишээ хэлбэлзэн, мурэнэй зүлхөөр урдажа ябана. Энэ юун урдажа ябаха бэлэй гэжэ тэрэ хубуун гайхаһандаа хубсаһа хунараа тайлаад, тамара тамарһаар хайрсагта хүрэ-жэ ороод, тэрэнээ хүдөөдэ татажа гаргана. Энээн соо юун байдаг юм ааб гэжэ һонирхоод, тумэр гадаһаараа хайрсагай хабхаг гасажа байгаад нээнэ. Тэндэһээнь гоё һайхан Наран Сэсэг басаган гаража ерэнэ.

— Хажуудахи гуриг шара нохойем бү гарга. Тэрээнһээ бэ-шыень хуу гаргажархи, — гэбэ Наран Сэсэг басаган.

Хонишон хүбүүн басаганай үгэ хуурээр гуриг шара нохой-һоо бэшыень хуу гаргажархёод, хайрсагаа байраарнь хадаад, уһа уруу тулхижэрхииэ.

Мүнөө хубуун хухэ бухаяа унажа ябаад, Наран Сэсэг ба-сагаа хойноо һундалдуулаад, гэрхэн тээшээ һайбарлуулба. Тиигэжэ ябаха зуураа Наран Сэсэг басаган:

— Шимнн ямар ажал хэдэгбши? — гэжэ асууба.

— Би гу? Газарай мэхээр, һараана малтажа, ами хоолоо залгажа ябагшаб, — гэжэ харюусаба.

— Үшөө юу хэгшэбши?

— Үшөө гу? Баян хунэй хони ямаадые манагшаб, — гэбэ. Тэрэ хоёр тиигэжэ хөөрэлдэжэ ябаһаар, урсахан гэртэ ерэжэ буубад ха. Гэр соонь хунэй харал узэлгуй онги обоо, уодэг-сөө бог шорой. Наран Сэсэг басаган гэр соохииень өөдэнь татажа, бог һагыень дууһан сэбэрлээд, хунэй һуумаар болгобо.

Уһа мурэн дээрэ тугэд ламын долоон шабинарай тодожо байха уедэ, мурэн дээгүүр нэгэ модон хайрсаг хөөбэлзэн урдажа ерэбэ.

— Энэл байба алтай, — гэжэ дуугаралдаад, тугэд ламын долоон шабинар тэрэ хайрсагые гохо дэгээгээр догоодожо, худое тээшэнь гаргаба. Энэ хайрсаг соонь юун лэ байба ааб гэжэ һонирхон, долоон шабинар тэрэ хайрсагаа дурбэн тээ-һээнь тэлээд ошожо, тугэд ламынгаа бурханай шэрээгэй урда табижархибад.

Тугэд лама гэртээ оромсоороо:

— Зай, асараал һаа болоо! Хайрсагаа нээгээ баряа, эбдээ-

гуй юм бэзэт?

v

— үгы даа, тэрэл зандань асараалдн даа, — гэбэд. _ Зай, долоон шабинарнн.' Долоон даба а дабасараа ябаад* хоноод упжөел, бусажа ерээрэйгтылши, — гэжэ тугэд лама ша-бинартаа захнрба.